Podstawowym prawem każdego człowieka jest decydowanie o własnym stanie zdrowia. Dlatego lekarz może nas zbadać lub udzielić innych świadczeń zdrowotnych dopiero po uzyskaniu naszej zgody. Nie wszyscy są świadomi, że mogą odmówić przyjęcia leku w szpitalu, nie zgodzić się na proponowane zabiegi lecznicze, a także w każdej chwili wycofać wcześniejszą zgodę.
Małoletni i osoby ubezwłasnowolnione
Zgodę może wyrazić jedynie osoba dorosła, która nie jest ubezwłasnowolniona i jest zdolna do świadomego wyrażenia woli. Jeżeli pacjent jest małoletni lub niezdolny do świadomego wyrażenia zgody (np. chory psychicznie), wymagana jest zgoda jego przedstawiciela ustawowego, a gdy pacjent nie ma takiego przedstawiciela lub porozumienie się z nim jest niemożliwe, zgoda sądu opiekuńczego. Jeśli dziecko ukończyło 16 lat (ale nie jest pełnoletnie), obok zgody rodzica wymagana jest także zgoda dziecka. W przypadku, gdy małoletni lub osoba niezdolna do świadomego wyrażenia zgody mają zostać jedynie zbadani, wystarczy uzyskanie zgody opiekuna faktycznego (osoby wykonującej bez obowiązku ustawowego stałą pieczę nad pacjentem). Po przeprowadzeniu badania lekarz może przystąpić do udzielania dalszych świadczeń zdrowotnych dopiero, gdy uzyska zgodę sądu opiekuńczego.
Podobnie jak w przypadku małoletnich, leczenie osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej możliwe jest po uzyskaniu zgody jej przedstawiciela ustawowego. Jeżeli jednak osoba ta jest w stanie z rozeznaniem wypowiedzieć opinię w sprawie badania, konieczne jest także uzyskanie jej stanowiska.
Sprzeczne stanowiska pacjenta i przedstawiciela
Czasami decyzja małoletniego, który skończył 16 lat lub osoby ubezwłasnowolnionej odnośnie proponowanego leczenia (np. przyjęcia do szpitala), jest sprzeczna z decyzją przedstawiciela ustawowego (opiekuna faktycznego). Wówczas lekarz powinien uzyskać zgodę sądu opiekuńczego. Podobnie dzieje się w przypadku, gdy zarówno przedstawiciel ustawowy, jak i pacjent sprzeciwiają się działaniu lekarza. Sąd decyduje także w sytuacji, gdy przedstawiciel ustawowy pacjenta małoletniego nie wyraża zgody na operację lub inne ryzykowne leczenie, a wykonanie zabiegu czy innych czynności medycznych jest niezbędne dla usunięcia niebezpieczeństwa utraty przez pacjenta życia lub ciężkiego uszkodzenia ciała bądź ciężkiego rozstroju zdrowia.
Sądem opiekuńczym właściwym miejscowo dla udzielenia zgody na wykonywanie świadczeń medycznych jest sąd, w którego okręgu świadczenia te mają być udzielane.
Zgoda ustna lub pisemna
Zarówno zgoda pacjenta, jak i innych osób, może być wyrażona ustnie lub przez takie ich zachowanie, które w sposób nie budzący wątpliwości wskazuje na wolę poddania się proponowanym przez lekarza czynnościom medycznym. Taka forma nie jest wystarczająca w przypadku konieczności przeprowadzenia zabiegu operacyjnego albo zastosowania metody leczenia lub diagnostyki stwarzającej podwyższone ryzyko dla pacjenta. Wówczas bowiem konieczne jest uzyskanie zgody pisemnej. Powinna być to zgoda na konkretny zabieg, a nie ogólna, jaka odbierana jest np. przy przyjęciu pacjenta do szpitala. Stosowne dokumenty musi podpisać także małoletni, który skończył 16 lat. Przed uzyskaniem zgody na piśmie lekarz ma obowiązek udzielić pacjentowi lub jego przedstawicielowi pełnej i przystępnej informacji dotyczącej rodzaju zabiegu, alternatywnych metod leczenia oraz typowych możliwych następstw i ewentualnych powikłań zabiegu.
Leczenie bez zgody
Może być podjęte jedynie w trzech wyjątkowych sytuacjach wymienionych w ustawie. I tak, gdy pacjent wymaga niezwłocznej pomocy lekarskiej (np. wskutek wypadku), a ze względu na stan zdrowia lub wiek nie może wyrazić zgody i nie ma możliwości porozumienia się z jego przedstawicielem ustawowym lub opiekunem faktycznym, dopuszczalne jest zbadanie lub udzielenie pacjentowi innego świadczenia zdrowotnego bez jego zgody. W tej sytuacji jednak lekarz powinien, w miarę możliwości, skonsultować swoje decyzje z innym lekarzem. W tym trybie można pacjenta np. przyjąć do szpitala z nagłym urazem, ale nie można przeprowadzić czynności medycznych o podwyższonym ryzyku, np. operacji.
Zabieg operacyjny albo metoda leczenia lub diagnostyki stwarzająca podwyższone ryzyko może być wykonana bez zgody uprawnionego podmiotu (przedstawiciela ustawowego, sądu opiekuńczego) jedynie wtedy, gdy zwłoka związana z procedurą uzyskiwania zgody groziłaby pacjentowi niebezpieczeństwem utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia. Lekarz, podejmując decyzję, powinien w miarę możliwości skonsultować się z innym lekarzem, najlepiej tej samej specjalności. Niezwłocznie również zawiadamia przedstawiciela ustawowego, opiekuna faktycznego lub sąd opiekuńczy o przeprowadzanych zabiegach.
Jak wynika z powyższego, decydujące znaczenie dla lekarza ma stan pacjenta. Przy bezpośrednim zagrożeniu życia lub niebezpieczeństwie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lekarz może przeprowadzić operację bez zgody przedstawiciela ustawowego za zgodą sądu, a jeżeli uzyskanie takiej zgody trwałoby zbyt długo – decyzja należy do lekarza.
Trzecia sytuacja leczenia bez uzyskania zgody uprawnionej osoby dotyczy rozszerzenia zabiegu operacyjnego poza zakres, na który pacjent (jego przedstawiciel) wyraził uprzednio zgodę. Tak więc lekarz ma prawo zmienić zakres zabiegu lub metody leczenia, gdy wystąpią okoliczności, których nieuwzględnienie groziłoby pacjentowi niebezpieczeństwem utraty życia, ciężkim uszkodzeniem ciała lub ciężkim rozstrojem zdrowia, a nie ma możliwości niezwłocznego uzyskania zgody pacjenta lub jego przedstawiciela ustawowego.