Otrzewna to błona surowicza, która wyściela jamę brzuszną i otula większość znajdujących się w niej narządów. Ma to ogromne znaczenie, gdyż dzięki niej narządy, ciasno upchane wewnątrz naszego ciała, mogą się przesuwać po swoich powierzchniach, nie uszkadzając ich.
Błona surowicza pokrywa także serce, nosząc nazwę osierdzia, a błona otaczająca płuca nazywa się opłucną. Wszystkie różnią się pewną ilością wyspecjalizowanych komórek, ale funkcje ich są takie same i polegają na ochronie narządów. Chronią je w dwojaki sposób: poprzez wytwarzanie płynu zwilżającego powierzchnię narządu, dzięki czemu zlikwidowane zostaje tarcie między ścianami narządów, gdy przesuwają się wobec siebie podczas ruchu, oraz dają ochronę immunologiczną.
Otrzewna, podobnie jak inne błony surowicze, to warstwa tkanek łącznych pokrytych tzw. międzybłonkiem, czyli nabłonkiem jednowarstwowym. Składa się z dwóch warstw tkanki, między którymi znajduje się szczelinowata przestrzeń zwana jamą otrzewnową, wypełniona minimalną ilością płynu zwilżającego powierzchnię narządów. Płyn ten – produkowany przez nabłonek otrzewnej – ma skład zbliżony do surowicy krwi – zawiera przeciwciała, stąd jego działanie ochronne.
Najpoważniejszą chorobą otrzewnej jest jej zapalenie – najczęściej spowodowane zakażeniem bakteryjnym z przewodu pokarmowego lub będące wynikiem urazu, zgorzeli, perforacji nowotworowej albo zapalnej w wyrostku robaczkowym, jelitach, żołądku, drogach żółciowych, układzie moczowym, a u kobiet w narządach rodnych; może też wystąpić jako powikłanie po operacji. Można je zwykle wyleczyć, pod warunkiem że zostanie szybko, prawidłowo rozpoznane i leczone. W przypadkach, gdy leczenie podjęto zbyt późno, dochodzi zwykle do rozwoju powikłań, które mogą być groźne dla zdrowia i życia chorego. Przebieg choroby i ryzyko zgonu ściśle zależą także od wieku chorego, jego stanu ogólnego, ewentualnych współistniejących schorzeń oraz od przyczyny zapalenia otrzewnej.
Zapalenie otrzewnej może być ograniczone lub rozlane, ostre lub przewlekłe. Dochodzi do niego, gdy zmieniona zapalnie ściana narządu ulegnie perforacji. Wówczas zakażenie obejmuje najpierw okolicę zmienioną chorobowo, a następnie (przy braku leczenia) całą otrzewną. Do zapalenia może dojść – choć rzadko – też drogą krwionośną (np.: zapalenie otrzewnej pneumokokowe, gruźlicze, paciorkowcowe).
Do częstych przyczyn zapalenia otrzewnej należą: kamica pęcherzyka żółciowego, zapalenie wyrostka robaczkowego, choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy (przebiegająca z perforacją wrzodu), zapalenie przydatków, niedrożność jelit (powodująca martwicę i wzrost przepuszczalności ściany jelita dla toksyn zawartych w jego świetle), zapalenie trzustki czy pęknięcie ścian narządów w wyniku urazu mechanicznego.
Objawy zależą oczywiście od stanu zaawansowania zapalenia: a więc bóle brzucha (początkowo zlokalizowane, często promieniujące w inne okolice, a potem rozlane), gorączka (zwykle wysoka), nudności, wymioty, zatrzymanie perystaltyki jelitowej (co powoduje zatrzymanie wiatrów i stolca), bardzo ciężki stan ogólny, wstrząs. W większości przypadków potrzebne jest leczenie operacyjne, przy czym zapalenie otrzewnej to jedna z najgroźniejszych chorób znanych chirurgii. Celem jest usunięcie lub naprawa narządu, którego uszkodzenie doprowadziło do zapalenia oraz wypłukanie z wnętrza jamy brzusznej nieprawidłowej treści, wysięku i ropy. Przez zgłębnik żołądkowy odprowadza się z żołądka treść zastoinową, stosuje się kroplowe podawanie płynów, elektrolitów, białka, zwalcza atonię jelit. W ciężkich przypadkach koniecznych może być nawet kilka zabiegów operacyjnych wykonywanych co kilka dni.
Leczenie farmakologiczne polega na żywieniu dożylnym – podawanie tą drogą płynów, glukozy, elektrolitów, czasem także białka, tłuszczów, witamin, no i antybiotyków w celu zapobiegania lub zwalczania zakażeń bakteryjnych. Leki przeciwbólowe zwykle podaje się dopiero po ustaleniu rozpoznania, a także po ewentualnym zabiegu operacyjnym.
Każde zwiększenie ilości płynu produkowanego przez otrzewną jest patologiczne. Prawidłowo jest tak, że co najmniej dwie trzecie tego płynu jest wchłaniane i odprowadzane poza organizm. Natomiast jeśli produkcja przeważa nad wchłanianiem, płyn gromadzi się w jamie otrzewnowej, prowadząc do rozdęcia brzucha. Przyczyną tej nadprodukcji mogą być nowotwory, niewydolność krążenia, marskość wątroby. W terapii, oprócz leczenia choroby zasadniczej, stosuje się nakłucie jamy otrzewnowej (paracenteza), leki moczopędne, zwłaszcza furosemid, często w połączeniu z antagonistami aldosteronu. Zaleca się stosowanie diety niskosodowej, głównie polegającej na ograniczeniu spożycia soli kuchennej. W wybranych przypadkach stosowane jest także leczenie operacyjne.
Tekla Komorowska