Gardło jest początkowym, wspólnym odcinkiem dróg oddechowych i pokarmowej. Z tego powodu ma ono stały kontakt z różnorodnymi czynnikami znajdującymi się we wdychanym powietrzu, jak i spożywanych pokarmach. Ale jednocześnie jest to pierwsza poważna bariera chroniąca organizm człowieka przed wtargnięciem drobnoustrojów chorobotwórczych. W gardle najważniejszym czynnikiem obronnym są – będące integralną częścią układu odpornościowego człowieka – migdałki. Gdy odporność organizmu z jakichkolwiek przyczyn jest słabsza, zanim dojdzie do uogólnionej infekcji mamy zazwyczaj do czynienia z zapaleniem gardła.
Można je podzielić przeróżnie. Ze względu na charakter dzieli się zapalenia na ostre, przewlekłe i nawracające. Uwzględniając czynnik etiologiczny – na: bakteryjne, wirusowe, grzybicze, pasożytnicze, pierwotniakowe, alergiczne, zawodowe. Ze względu na lokalizację, na zapalenie błony śluzowej gardła czy zapalenie tkanki limfatycznej. Wreszcie analizując charakter odczynu zapalnego – na swoiste i nieswoiste.
Ze względu na przebieg procesu, zapalenia dzielimy na ostre lub przewlekłe zapalenie błony śluzowej gardła. Wracając do przyczyn, w Polsce najczęściej (70–90% przypadków) zapalenie spowodowane jest infekcja wirusową (rhinowirusy, coronawirusy, adenowirusy, enterowirusy, wirusy grypy i paragrypy, wirusy Coxackie, opryszczki i półpaśćca), rzadziej – 10–30% przypadków – bakteryjną, (paciorkowiec beta-hemolizujący grupy A Streptococcus pyogenes, będący przyczyną ok. 90% wszystkich zakażeń bakteryjnych, paciorkowce grup B, C i G, Staphylococcus aureus, Haemophilus influenzae, Klebsiella pneumoniae, szczepy Bacteroides, Peptostreptococcus). Paciorkowiec beta-hemolizujący grupy A jest typowym ziarenkowcem Gram-dodatnim, który wywołuje ostre zapalenie migdałków podniebiennych zwane anginą. Termin angina został po raz pierwszy wprowadzony przez Hipokratesa na określenie choroby powodującej ból gardła. Obecnie jest on używany tylko dla zdefiniowania ostrego zapalenia migdałków wywołanego przez wyżej wymieniony drobnoustrój. Dość często mamy też do czynienia z zakażeniem mieszanym. Zakażenia grzybicze gardła występują stosunkowo rzadko i są najczęściej wywołane przez szczepy Candida albicans, Cryptococcus neoformans oraz Rhinosporidium seeberi. Obraz kliniczny przedstawia obecność na błonie śluzowej i tkance chłonnej gardła białych nalotów, dających się łatwo oddzielić od podłoża, nazywanych pleśniawkami.
Pierwsze dolegliwości, jakie zgłasza chory w ostrym okresie zapalenia gardła, to uczucie pieczenia i bólu gardła (niekiedy promieniującego do ucha), nasilającego się przy przełykaniu, z towarzyszeniem gorączki, a w przypadku infekcji wirusowej nieżytu nosa, krtani, zapalenia spojówek oraz bólu głowy. W gardle widać przekrwienie i zaczerwienienie błony śluzowej ze zlokalizowanymi na jej powierzchni pojedynczymi pęcherzykami niekiedy z wysiękiem włóknikowym na migdałkach. Powyższym objawom towarzyszy powiększenie węzłów chłonnych na szyi oraz dolegliwości bólowe ze strony mięśni i stawów.
Początkowe leczenie domowe zapalenia gardła, zanim pojawi się lekarz, jest objawowe, z użyciem środków przeciwzapalnych, przeciwbólowych i przeciwgorączkowych (paracetamol, kwas acetylosalicylowy i jego pochodne). Antybiotyki wprowadza dopiero lekarz i to jedynie w przypadku objawów klinicznych sugerujących infekcję paciorkowcową. Najlepiej jest potwierdzić to podejrzenie badaniami dodatkowymi. Leczenie wirusowego zapalenia migdałków ma charakter objawowy, choć w niektórych przypadkach potwierdzonej etiologii wirusowej lekarz może zaordynować lek przeciwwirusowy (np. acyklowir). Leczenie grzybiczego zapalenia migdałków polega na stosowaniu zarówno środków miejscowych, jak i ogólnych przez okres od 4 do 6 tygodni.
Gdy mamy do czynienia z nawracającym zapaleniem gardła trzeba myśleć o zaburzeniach układu immunologicznego, nieprawidłowej wcześniejszej antybiotykoterapii, a nawet zmianach w budowie błony śluzowej. Spośród innych schorzeń o etiologii wirusowej mogących w swoim przebiegu klinicznym przypominać ostre zapalenie migdałków podniebiennych należy wymienić: niektóre choroby zakaźne, jak mononukleoza zakaźna, odra, płonica (szkarlatyna), błonica, ospa wietrzna, różyczka, świnka, cytomegalia. Przyczyną zapalenia gardła mogą też być inne choroby, jak choroby krwi (niedokrwistości, granulocytopenia i agranulocytoza, skazy krwotoczne wrodzone i nabyte, czerwienica), nowotwory układu krwiotwórczego (ostre i przewlekłe białaczki szpikowe i limfatyczne), chłoniak złośliwy, ziarnica złośliwa, szpiczak, rak płaskonabłonkowy migdałka podniebiennego, choroba Behceta, zespół Reitera, zespół Di George’a, AIDS, wreszcie urazy i oparzenia termiczne i chemiczne, a nawet ciała obce.
Gdy proces zapalny przejdzie z migdałów na tkanki sąsiadujące mamy do czynienia z powikłaniami miejscowymi. Zaliczamy do nich: naciek i ropień okołomigdałkowy, ropowicę i ropień przestrzeni przygardłowej, ropowicę dna jamy ustnej – zwaną anginą Ludovici, zakrzepowe zapalenie zatoki jamistej i tętniak tętnicy szyjnej wewnętrznej. Z kolei nieprawidłowe leczenie ostrego stanu zapalnego migdałków prowadzi do powikłań ogólnych. Są to: posocznica, gorączka reumatyczna, zapalenie kłębuszków nerkowych, zapalenie wsierdzia i osierdzia, zapalenie wielostawowe, krwotoki z dużych naczyń oraz zapalenie tęczówki gałki ocznej.