Z laryngologiem, dr. nauk med. Przemysławem Wiślińskim, rozmawia lek. med. Grażyna Dziekan.
– Co kryje się pod pojęciem „zapalenie zatok”?
– Jest to stan zapalny błony śluzowej nosa i zatok obocznych nosa. Pomiędzy wnętrzem jam nosa i zatokami istnieje ciągłość; są one wysłane tą samą błoną śluzową i pokryte tym samym nabłonkiem. Przez specjalne ujścia zatoki łączą się z jamami nosa. W takich warunkach stan zapalny nie może się ograniczać tylko do nosa albo tylko do zatok. Dlatego dziś nieżyt nosa i zapalenie zatok są traktowane jako jedna choroba: rhinosinusitis. Mówiąc więc „zatoki oboczne nosa” mamy na myśli zatoki szczękowe, sitowe, czołowe i klinowe.
– Gdzie jest granica pomiędzy ostrym i przewlekłym zapaleniem zatok?
– Przyjmuje się, że ostre zapalenie trwa do 12 tygodni, przewlekłe – powyżej 12. Należy jednak odróżnić ostre zapalenie zatok od przeziębienia, czyli wirusowego nieżytu górnych dróg oddechowych, które – zwłaszcza dzieciom – dokucza średnio kilka razy w ciągu roku. Nazwa „ostre zapalenie zatok” jest zarezerwowana dla choroby bakteryjnej, wywołanej przede wszystkim przez bakterie gram dodatnie, takie jak Streptococcus pneumoniae, Hemophilus influenzae i Moraxella catarrhalis. Jest to choroba poważniejsza od przeziębienia i zwykle stanowi jego konsekwencję. Uważa się, że przeziębienie powinno ustąpić w ciągu 10 dni. Jeżeli po tym czasie objawy „kataralne” nadal się utrzymują albo też po upływie 5 dni od zachorowania przybierają na sile – jest to już bakteryjne zapalenie zatok.
Do rozpoznania ostrego zapalenia zatok nie są potrzebne żadne badania dodatkowe – tę diagnozę może postawić lekarz pierwszego kontaktu, na podstawie wywiadu i obrazu klinicznego.
– Dlaczego w takim razie pacjenci z podejrzeniem zapalenia zatok są rutynowo kierowani na prześwietlenie?
– Niestety, w wielu przypadkach robi się je niepotrzebnie. To badanie jest użyteczne głównie w ostrym zapaleniu, kiedy za jego pomocą można potwierdzić lub wykluczyć obecność ropy w zatokach, a to jest wskazaniem do punkcji. Natomiast w przewlekłym zapaleniu konieczna jest ocena drożności ujść zatok, a na ten temat prześwietlenie mówi niewiele. Najlepiej zatoki pokazuje tomografia komputerowa; jednak – ze względu na ograniczoną dostępność i duży koszt – wykonuje się ją w ściśle określonych sytuacjach, głównie przy kwalifikacji do operacyjnego leczenia przewlekłego zapalenia zatok.
– Jak objawia się choroba zatok?
– Chorzy skarżą się na całkowitą lub częściową niedrożność nosa, wydzielinę w postaci kataru czy też spływającą do gardła, osłabienie węchu i ból, który typowo jest umiejscowiony u nasady nosa, w okolicy czołowej, ewentualnie w okolicy policzków. Ale czasami, w zapaleniu zatoki szczękowej, może promieniować do zębów i w kierunku uszu, a w zapaleniu zatoki klinowej, która najrzadziej daje objawy – do szczytu głowy i potylicy. W przewlekłym zapaleniu dolegliwości są zwykle słabsze niż w ostrym i występują okresowo, często nasilając się w sezonie jesienno-zimowym.
– Kiedyś zwracano uwagę na kolor wydzieliny z nosa.
– Na tej podstawie wysnuwano wnioski co do etiologii infekcji: czy jest ona bakteryjna czy wirusowa. Dziś wiadomo, że kolor ten nie ma znaczenia diagnostycznego; w bakteryjnym zapaleniu zatok wydzielina może być wodnista i bezbarwna, a w wirusowym „ropna” – żółtobrunatna lub zielonkawa, bo nie zależy to od czynnika wywołującego chorobę, tylko od reakcji organizmu na ten czynnik, czyli w efekcie – od rodzaju komórek zapalnych, jakie przeważają w wydzielinie.
– Jakie badania wykonuje się w zapaleniu zatok?
– Pewne znaczenie (zwłaszcza przy uporczywie nawracających dolegliwościach) ma pobieranie wymazów z nosa, w których następnie poszukuje się patogennych bakterii lub komórek zapalnych – granulocytów kwasochłonnych lub obojętnochłonnych. Obecnie uważa się, że wymazy z nosa pobierane z okolicy ujścia zatoki szczękowej, czyli spod małżowiny nosowej środkowej, dają wiarygodną informację o florze bakteryjnej, jaka znajduje się we wnętrzu zatoki. Są badania, które oceniają transport rzęskowy, czyli zdolność oczyszczania nosa. Należy do nich test sacharynowy, polegający na umieszczeniu w nosie kryształków sacharyny i sprawdzaniu czasu, po którym pacjent poczuje słodki smak w ustach oraz test z węglem aktywowanym, w którym mierzy się czas pomiędzy włożeniem sproszkowanego węgla do nosa a pojawieniem się na tylnej ścianie gardła czarnej wydzieliny; prawidłowo czasy te powinny wynosić poniżej 30 minut. Innym badaniem, które pozwala określić nasilenie stanu zapalnego w zatokach, jest oznaczanie stężenia tlenku azotu w powietrzu wydychanym przez nos oraz stężenia białka C-reaktywnego (CRP) we krwi; wysokie stężenie tego białka świadczy o zapaleniu bakteryjnym.
– Jak leczy się zapalenie zatok?
– Najważniejszą rolę w leczeniu zapalenia zatok odgrywają antybiotyki. W zapaleniu ostrym stosuje się je zwykle przez 10–14 dni, a w przewlekłym nawet przez kilka miesięcy. Niektóre antybiotyki, np. z grupy makrolidów, mają działanie nie tylko bakteriobójcze, ale również immunomodulacyjne. Poza antybiotykami stosuje się krótkotrwale leki obkurczające naczynia; miejscowo – oksymetazolinę w kroplach, doustnie – pseudoefedrynę w tabletkach; leki mukolityczne, czyli rozrzedzające wydzielinę w nosie, miejscowo – mesnę, doustnie – acetylocysteinę i leki antyhistaminowe, u osób ze skłonnością do alergii. Ważną grupę leków, zwłaszcza w leczeniu przewleklego zapalenia zatok, stanowią kortykosteroidy, zarówno donosowe, jak i doustne. Można sięgać po preparaty zwiększające miejscową odporność, zawierające najpospolitsze zabite bakterie. Te „miejscowe szczepionki” są szczególnie pomocne przy częstych zapaleniach; podaje się je do nosa, zwykle jesienią i zimą. Korzystne efekty przynosi też płukanie nosa solą fizjologiczną – w aptekach jest ona dostępna jako tzw. „woda morska” w aerozolu.
– A kiedy konieczna jest operacja?
– Gdy kilkumiesięczne, prawidłowo prowadzone leczenie zachowawcze przewlekłego zapalenia zatok nie przynosi poprawy. Operacja polega na udrożnieniu naturalnych ujść zatok. Można ją wykonać zarówno metodami tradycyjnymi, z dostępu przez nos, jak i metodą endoskopową, w obu przypadkach w trybie szpitalnym, w znieczuleniu miejscowym lub ogólnym. Długotrwały stan zapalny powoduje obrzęk i przerost błony śluzowej ujścia zatoki, co – uniemożliwiając jej wentylację – nasila stan zapalny. W trakcie zabiegu usuwa się przerośniętą błonę śluzową i ewentualnie poszerza otwór kostny.
– Jakie mogą być powikłania zapalenia zatok?
– Stan zapalny może się przenieść z zatok na tkanki oczodołu. Dlatego zawsze, gdy w przebiegu zapalenia zatok pojawia się obrzęk powiek, wytrzeszcz gałek ocznych czy pogorszenie widzenia – należy niezwłocznie zgłosić się do laryngologa. Znacznie rzadziej, głównie u młodych mężczyzn, ze względu na budowę kości, zdarzają się powikłania wewnątrzczaszkowe, takie jak zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych czy ropień płatów czołowych mózgu.