Zakażenia grzybicze. Jak zwalczać dermatofity i pleśnie

Co to są grzyby chorobotwórcze?

Grzyby do niedawna uważane były za prymitywne lub zdegenerowane organizmy roślinne, ale ich niezależność grupowa jest obecnie powszechnie uznana. Różnią się one od roślin budową, odżywianiem i rozmnażaniem. Ich cytoplazma chroniona jest niezwykle odporną ścianą komórkową zbudowaną z wielocukrów, białek i lipidów. Około 50 000 gatunków składa się na królestwo grzybów, ale tylko 300 z nich wykazuje właściwości patogenne. Pomimo bardzo dużej liczby grzybów tylko relatywnie mała ich ilość jest patogenna dla człowieka. Określenie „patogenność” rozumiane jest jako zdolność do wywoływania w pewnych warunkach procesu chorobowego. W rzeczywistości 90% wszystkich infekcji grzybiczych wywoływane jest przez kilka gatunków.

Co sprzyja rozwojowi grzybic?

Grzyby znajdują się nieomal wszędzie. U każdego człowieka mogą znajdować się na skórze i śluzówkach. Jeżeli nastąpi spadek odporności organizmu lub uszkodzenie naskórka i błon śluzowych, może powstać zakażenie grzybicze. Grzyby rozwijają się najlepiej w wilgotnych i ciepłych miejscach. Dlatego pachwiny, stopy i fałdy skórne u otyłych osób są szczególnie narażone na rozwój zakażenia. Czynnikiem predysponującym do rozwoju grzybicy są urazy naskórka i płytek paznokciowych. Obecnie obserwuje się wzrost liczby grzybicy paznokci wśród kobiet, co może wiązać się z urazami paznokci wywoływanymi noszeniem niewłaściwego i zbyt ciasnego obuwia, z częstym wykonywaniem prac „mokrych” oraz zabiegami kosmetycznymi (manicure, przedłużanie paznokci). Również długotrwałe kąpiele w mydlinach przed wykonaniem pedicure predysponują do zakażeń grzybiczych paznokci stóp. Stąd infekcja może przenosić się na paznokcie rąk. Zakażenia te mają niekiedy charakter zawodowy, szczególnie u manicurzystek.

Obserwowany jest także dramatyczny wzrost infekcji grzybiczych u osób z obniżoną odpornością, leczonych np. lekami cytotoksycznymi, immunosupresyjnymi, sterydami lub antybiotykami o szerokim spektrum, które obecnie coraz częściej kojarzone są ze specjalnymi technikami leczenia, jak kardiochirurgia i transplantacje.

Jak przenoszone są grzybice?

Grzyby chorobotwórcze są łatwo przenoszone bezpośrednio z osoby chorej na osoby z najbliższego otoczenia, ze zwierząt (psy, koty, świnki morskie, chomiki) na ludzi. Grzybicą można zakazić się także w sposób pośredni poprzez kontakt z zarodnikami grzybów znajdującymi się na dywanach, matach kąpielowych, meblach, a nawet w tapicerce samochodowej. Łuski naskórka, mikroskopijne fragmenty paznokci i włosy osób zakażonych, które podczas czynności manualnych, tarcia i drapania rozsiewają się do otoczenia, są faktycznym źródłem zakażeń grzybiczych. W tych drobnych cząstkach zawarte są duże ilości zarodników, odpornych na działanie ekstremalnych czynników zewnętrznych i wykazujących długi okres przeżywalności – ok. 18–24 miesięcy. Przyleganie tych zakaźnych cząsteczek do skóry osób zdrowych, w sprzyjających warunkach może zapoczątkować rozwój nowej infekcji. Jak wykazały badania, szczególnie obfite w ten rodzaj materiału zakaźnego są pływalnie, łaźnie miejskie, koszary, internaty, hotele i innego rodzaju miejsca „użyteczności publicznej”. Niebezpieczne są wszelkiego rodzaju drewniane kratki pod prysznicami, drewno ławek w saunach i wykładziny dywanowe w hotelach. Grzyby chorobotwórcze izolowano z materiału pobranego z podłóg w pływalniach, z wykładzin pod natryskami w szkołach, zakładach przemysłowych, centrach sportowych i w obiektach wojskowych. Drogami szerzenia się grzybów chorobotwórczych mogą być również buty i ręczniki. Obecność grzybów chorobotwórczych w obuwiu jest częstym powodem reinfekcji i przewlekłego charakteru schorzenia.

Jak rozpoznajemy grzybice?

Grzyby, atakując skórę, wywołują swędzenie, zaczerwienienie, złuszczanie – objawy charakterystyczne dla wielu innych chorób dermatologicznych. Prowadzi to często do błędów diagnostycznych i terapeutycznych. Dlatego w każdym przypadku podejrzenia infekcji grzybiczej należy wykonać badanie mikologiczne, określające gatunek grzybów.

Powierzchowne infekcje grzybicze wywoływane są przez trzy rodzaje grzybów chorobotwórczych: dermatofity, grzyby drożdżopodobne i pleśnie. Większość zakażeń skóry, włosów i paznokci wywołują dermatofity. Pleśnie zakażają głównie paznokcie. Niekiedy rozpoznaje się infekcje mieszane różnymi rodzajami grzybów.

Jakie są objawy?

Charakterystyczne objawy to: swędzenie, zaczerwienienie, złuszczanie. Niekiedy pojawiają się pęcherzyki i pęknięcia. W każdym przypadku podejrzenia infekcji grzybiczej należy zgłosić się do dermatologa. Szybko podjęte leczenie może zapobiec rozszerzeniu infekcji.

Grzybica pachwinowa

Drażnienie mechaniczne, wysoka temperatura, wilgotność, nadmierna potliwość i syntetyczna lub zbyt obcisła bielizna osobista mogą predysponować do rozwoju grzybicy pachwinowej. Grzybica pachwinowa jest łatwa do rozpoznania ze względu na charakterystyczne objawy i lokalizację. Zmiany zapalne obejmują pachwiny, wewnętrzne strony ud, mosznę, a nawet pośladki. Widoczne są wówczas zaczerwienienia, wskazujące na stan zapalny. Ogniska chorobowe mają kształt nieregularny, szerzą się odśrodkowo. Nasilenie zmian obserwuje się na obwodzie, często w postaci grudek lub pęcherzyków. Starsze zmiany mogą przyjmować kolor skóry.

Grzybica stóp

• postać złuszczająca,dotycząca głównie powierzchni podeszwowych. Objawy ograniczone są do łagodnego świądu i oddzielania się srebrzysto-białych łusek od nieznacznie zaczerwienionego naskórka.
• grzybica międzypalcowa, charakteryzująca się złuszczaniem i czasem maceracją naskórka, szczególnie w obrębie trzeciej i czwartej przestrzeni międzypalcowej. Zmianom tym często towarzyszy cuchnąca woń.
• postać pęcherzykowa, często objawiająca się nagłym wysiewem zapalnych pęcherzyków. Mogą się także pojawiać pęcherze i pęknięcia. Zmiany chorobowe mogą zajmować przestrzenie międzypalcowe, grzbiety stóp, podeszwy i pięty. Chorobie towarzyszy pogrubienie naskórka podeszew, wtórne infekcje bakteryjne, świąd oraz maceracja. U pacjentów z tą ciężką postacią grzybicy, często występują nawroty.

Grzybica paznokci

Większość przypadków grzybicy paznokci stóp jest wynikiem nieprawidłowo leczonej grzybicy skóry stóp. Około 80% zakażeń dotyczy stóp, a przede wszystkim paznokci dużych palców. Pacjenci z grzybicą stóp stanowią, zwykle przez długi okres czasu, rezerwuar grzybów i źródło infekcji dla otoczenia oraz dla siebie samych.

Występujące na całym świecie infekcje grzybicze płytek paznokciowych stanowią ok. 50% wszystkich chorób płytek paznokciowych. Mogą rozwijać się zarówno wśród mężczyzn, jak i kobiet. Zapadalność na grzybicze infekcje paznokci wzrasta z wiekiem. U zdrowych dzieci infekcje grzybicze paznokci występują rzadko, przeważnie w przebiegu epidemii rodzinnych.

Pod wpływem zakażenia paznokcie zmieniają kolor na żółty lub biały, stają się grubsze i łamliwe, na ich powierzchni można dostrzec pobruzdowanie. Zmiany te rozpoczynają się zwykle od wolnego brzegu paznokcia, postępując w głąb płytki paznokciowej. Znaczne pogrubienie paznokci stóp może powodować trudności w noszeniu obuwia.Nieleczona grzybica paznokci po kilku miesiącach lub latach prowadzi do całkowitego zniszczenia płytek paznokciowych.

Czy grzybicę paznokci można wyleczyć?

Do niedawna leczenie grzybicy paznokci trwało długo, wiązało się często z niepożądanym działaniem leku i zwykle było nieskuteczne. Dlatego grzybica paznokci w przekonaniu wielu lekarzy i pacjentów pozostaje w dalszym ciągu chorobą nieuleczalną. Obecnie szeroko stosowana jest tzw. terapia pulsowa grzybic, w czasie której lek podawany jest tylko przez jeden tydzień w miesiącu. Czas leczenia grzybic paznokci stóp, który do niedawna wynosił średnio ok. 12 miesięcy, został skrócony do 3–4 tygodni.

W każdym przypadku podejmowania terapii konieczne jest eliminowanie czynników sprzyjających rozwojowi infekcji i współpraca z pacjentem. Należy leczyć choroby współistniejące, stosować dezynfekcję obuwia i skarpet, a także prowadzić edukację pacjenta.

Żeby zapobiegać rozwojowi grzybicy stóp, konieczne jest krótkie obcinanie paznokci, noszenie wygodnego i przewiewnego obuwia, a także bawełnianych lub wełnianych skarpet. W celu zapobiegania infekcjom należy unikać chodzenia boso w miejscach, w których stężenie zarodników grzybów chorobotwórczych jest szczególnie wysokie. Osoby korzystające z pływalni i wspólnych urządzeń kąpielowych powinny używać odpowiedniego obuwia ochronnego, a po dokładnym wysuszeniu stóp po kąpieli profilaktycznie stosować pudry i kremy przeciwgrzybicze.

Grzybica skóry głowy

Grzybica skóry owłosionej głowy jest obecnie najczęściej rozpoznawaną infekcją grzybiczą wśród dzieci. Choroba ta znana jest od czasów Hipokratesa, który opisał ją już w V wieku p.n.e. Grzybica skóry owłosionej może przybierać różne formy kliniczne.

Charakterystycznymi objawami grzybicy skóry owłosionej są: złuszczanie, łysienie, stan zapalny i niekiedy bliznowacenie. Pominięcie badania mikologicznego w takich stanach prowadzi najczęściej do błędów terapeutycznych, gdyż wszystkie te objawy mogą występować w chorobach niezwiązanych z infekcjami grzybiczymi. Zmiany grzybicze mylone są często z infekcją bakteryjną i niekiedy są przedmiotem interwencji chirurgicznych.

Jak leczymy grzybicę skóry owłosionej?

Preparaty do stosowania miejscowego w leczeniu grzybicy skóry owłosionej są nieskuteczne, ponieważ lek musi penetrować do mieszka włosowego. Mogą one stanowić uzupełnienie terapii ogólnej. U pacjentów z grzybicą skóry owłosionej głowy leczonych preparatami ogólnymi, zaleca się dodatkowo stosowanie szamponów przeciwgrzybiczych. Zakażone włosy powinny być epilowane. Szczególną uwagę należy zwrócić na zapobieganie reinfekcjom poprzez kilkakrotne mycie w ciepłej wodzie z mydłem grzebieni, szczotek do włosów i zabawek. Konieczna jest eliminacja lub dezynfekcja zakażonej pościeli, odzieży, czapek itp.

W przypadku rozpoznania grzybów antropofilnych należy niezwłocznie przebadać osoby z bliskiego otoczenia pacjenta. Jeżeli infekcja wywołana jest grzybami zoofilnymi, badaniom weterynaryjnym i mikologicznym powinny zostać poddane zwierzęta, z którymi pacjent miał kontakt.

Kiedy można zakończyć leczenie grzybicy?

Nie należy przerywać leczenia po ustąpieniu zmian klinicznych. Zawsze konieczna jest kontrola mikologiczna, która potwierdzi eliminację grzybów chorobotwórczych. Badanie mikologiczne wykonujemy więc przed rozpoczęciem i przed zakończeniem terapii.

Czy infekcje grzybicze mogą być przyczyną innych chorób?

Przewlekła grzybica, ograniczając codzienną aktywność, może obniżać jakość życia, prowadząc do dyskomfortu, zażenowania, utraty pewności siebie, unikania kontaktów z innymi ludźmi, przygnębienia i w krańcowych przypadkach do depresji. Tak więc, pomimo iż nie zagrażają życiu, infekcje grzybicze nie powinny być w żadnym razie lekceważone i traktowane jedynie jako banalne schorzenie kosmetyczne. Uczulenie na dermatofity (wywołujące grzybicę paznokci) może być przyczyną tzw. astmy pedicurzystek, cechującej się ciężkim przebiegiem i zajęciem zatok obocznych nosa. Z kolei dołączenie grzybicy do choroby atopowej, na skutek np. antybiotykoterapii może prowadzić do wtórnej alergizacji na zakażający grzyb i pogorszenie przebiegu choroby atopowej. Przykładem może być pogorszenie astmy z powodu uczulenia na dermatofity lub grzyby drożdżopodobne.

Dr hab. n. med. Roman Nowicki