Zaburzenia psychiczne. Psychotropowe środki farmakologiczne

Leki psychotropowe można podzielić na:

• neuroleptyki – trankwilizatory duże,
• leki przeciwdepresyjne,
• leki uspokajające – trankwilizujące, trankwilizatory duże i ataraktyki,
• leki stymulujące czynności psychiczne – leki tonizujące psychikę, środki pobudzające,
• leki psychozomimetyczne – środki psychodysleptyczne, iluzjogeny, halucynogeny.

Neuroleptyki

Są lekami, które przede wszystkim u chorych na schizofrenię wywołują poprawę stanu psychicznego, zmniejszając nasilenie objawów psychotycznych.

Oprócz działania neuroleptycznego leki te wywierają w węższym zakresie działanie uspokajające i zmniejszające zaburzenia wegetatywne. Ze względu na budowę chemiczną i właściwości farmakologiczne rozróżnia się: neuroleptyki trójpierścieniowe – fenotiazyny i analogi fenotiazyny, butyrofenony i difenylopiperydyny oraz tzw. neuroleptyki atypowe.

Fenotiazyna i jej analogi

Podstawowy szkielet fenotiazynowy nie jest bezwzględnie konieczny do działania neuroleptycznego. Aktywność wykazują również inne płaskie systemy trójpierścieniowe, jak np. tioksanten.

Chloropromazyna, pierwszy wprowadzony do lecznictwa neuroleptyk utraciła w znacznym stopniu pierwotne znaczenie. Ze względu na blokadę różnych receptorów neuroprzekaźników ma ona bardzo szeroki zakres działania. Spośród fenotiazyn typu pekaryny w lecznictwie jest jeszcze stosowana tiorydazyna. Perfenazyna i inne pochodne fenotiazynowe z piperazyną jako podstawową substancją czynną wykazują większą aktywność neuroleptyczną niż chloropromazyna.

Butyrofenony i difenylobutyropiperydyny

Butyrofenony opracowane na bazie petydyny są neuroleptykami w większości o dużej aktywności – porównywalnej z silnie działającymi fenotiazynami typu perfenazyny. Szczególne znaczenie zyskał haloperidol.

Difenylobutyropiperydyny w porównaniu z butyrofenonami wykazują dłuższy czas działania.

Trójpierścieniowe neuroleptyki atypowe

Prototypem ich jest klozapina, pochodna fenotiazyny. Działa ona również w przypadkach, w których za pomocą innych neuroleptyków nie osiąga się wystarczającego efektu.

Benzamidy

Pochodna benzamidu sulpiryd pod względem budowy chemicznej różni się całkowicie od omawianych dotąd neuroleptyków. Wykazuje zarówno właściwości neuroleptyczne, jak i przeciwdepresyjne.

Leki przeciwdepresyjne

Termin ten oznacza substancje, które mogą spowodować poprawę objawów depresji. Różne substancje czynne wykazują różnego stopnia aktywność: wywołując ustąpienie depresji, poprawę nastroju oraz aktywizując lub hamując stan psychomotoryczny. Poza depresją wskazane jest stosowanie leków przeciwdepresyjnych w przypadku ogólnych zaburzeń typu: lęk, panika, fobia i zaburzenia dotyczące jedzenia.

Trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne

Wiele leków przeciwdepresyjnych to trójpierścieniowe pochodne difenyloaniny i difenylometanu mające podstawniki zasadowe. Wchłaniają się one dobrze i szybko z przewodu pokarmowego.

Czteropierścieniowe leki przeciwdepresyjne

Do czteropierścieniowych leków przeciwdepresyjnych należą: maprotylina, mianseryna i mirtazapina.

Pozostałe leki przeciwdepresyjne to: oksytryptan, wiloksazyna – pochodna morfoliny, tianeptyna (Coaxil) – nowoczesny lek przeciwdepresyjny, trazodon – pochodna triazolopirydynowa, dziurawiec zwyczajny w przypadku lekkich depresji oraz sole litu – octan, węglan lub siarczan, stosowane w profilaktyce afektywnych psychoz oraz w leczeniu faz maniakalnych.

Leki trankwilizujące

Są substancjami, które nie wykazując działania przeciwpsychotycznego, powinny: działać uspokajająco, usuwać nadmiar lęku i napięcia, wywoływać stan równowagi. Większość leków trankwilizujących ponadto wywołuje sen, działa przeciwdrgawkowo i zwiotcza mięśnie.

Pochodne benzodiazepiny

Są zdecydowanie najważniejszą grupą leków trankwilizujących. Ich działanie jest związane z określonym układem siedmiu pierścieni. Większość związków chemicznych wywodzi się od diazepamu lub jego metabolitów.

Hydroksyzyna

Należy do leków trankwilizujących z grupy difenylometanu. Jako anksjolityk nie osiągnęła ona jednak takiego znaczenia jak inne leki trankwilizujące.

Buspiron

Jest stosowany w ostrych i chronicznych stanach lękowych, jednak początek działania pojawia się znacznie wolniej niż w przypadku benzodiazepin.

Leki psychostymulujące

Leki te zwiększają aktywność psychiczną. Stosowanie ich ma na celu usunięcie uczucia zmęczenia i wyczerpania oraz zwiększenie zdolności koncentracji i sprawności.

Kofeina

Spośród występujących w roślinach pochodnych ksantyny – kofeiny, teofiliny i teobrominy – najsilniejsze działanie pobudzające ośrodkowo wykazuje kofeina. Kofeina jest regularnie przyjmowana przez dużą część ludności w napojach pobudzających – kawa, herbata, cola. W dawkach rzędu 50–200 mg kofeina działa głównie na korę mózgową. W większych dawkach pobudza ośrodek naczynioruchowy i oddechowy. Wpływa ponadto na przemianę materii, a mianowicie wzmaga glikogenolizę i lipolizę.

Amfetaminy i substancje pokrewne („aminy analeptyczne”)

Zaliczane do tej grupy substancje wywodzą się z katecholamin lub efedryny. Ich działanie polega przede wszystkim na wywołaniu uwalniania katecholamin, są one zatem pośrednio działającymi sympatykomimetykami. Szczególnie wyraźnie zaznaczone jest ośrodkowe działanie pobudzające. Te substancje czynne są wartościowymi, nie prowadzącymi do uzależnienia lekami stosowanymi przy zespole nadpobudliwości ruchowej oraz przy narkolepsji. Jednakże są one często nadużywane bez odpowiedniego wskazania, zwłaszcza w środowiskach narkomanów lub jako środki dopingujące. W tym wypadku wykazują one wysoki potencjał uzależniający i są niebezpieczne.

Środki psychozomimetyczne (środki psychodysleptyczne, środki halucynogenne)

Środki psychozomimetyczne wywołują u zdrowych osób ostry i przejściowy stan podobny do ostrej psychozy paranoidalnej. Obok zaburzeń kontaktu z otoczeniem występują omamy oraz trudności w odróżnieniu rzeczywistości od iluzyjnego postrzegania. Nadużywanie środków psychozomimetycznych, które na podstawie zarządzenia o zrównaniu ich ze środkami oszałamiającymi należą do środków oszałamiających, jest znaczne. Nie mają one znaczenia leczniczego. Należą do nich pochodne indolu, meskalina, Cannabis indica.

Prof. dr hab. farm. Irena Kozakiewicz