Wstrząs anafilaktyczny (inaczej: anafilaksja) to najgroźniejszy objaw kliniczny alergii o charakterze ogólnoustrojowym, silna i bardzo gwałtowna reakcja, która może zagrażać życiu. Dochodzi do niej pod wpływem leków, pokarmów, jadu owadów błonkoskrzydłych (osy, pszczoły, mrówki, szerszenie) czy ukąszenia żmij. Może spowodować śmierć w następstwie obrzęku śluzówki krtani i zablokowania dróg oddechowych.
Wstrząs anafilaktyczny występuje co roku u około 1–3 proc. osób. Częściej zdarza się u ludzi młodych i u kobiet. U dorosłych wywołują go zwykle leki i użądlenia owadów, a u dzieci – pokarmy. U jednej trzeciej chorych nie udaje się ustalić czynnika powodującego anafilaksję.
Przykłady groźnych alergenów
Pokarmy i dodatki spożywcze: orzeszki ziemne i laskowe, ryby i owoce morza, cytrusy (dorośli); jaja kurze, mleko krowie, orzechy ziemne i laskowe, ryby, pszenica, soja (dzieci); konserwanty, barwniki, przyprawy
Medykamenty: niesteroidowe leki przeciwzapalne (np. aspiryna), antybiotyki (penicylina, tetracyklina), cytostatyki, szczepionki i surowice, środki kontrastowe stosowane w radiologii, środki znieczulające, środki przeciwbólowe
Inne: lateks, alergeny wziewne (np. sierść konia), a także bodźce innego typu, na przykład zimno lub ciepło, wysiłek fizyczny oraz stres
Objawy
Najgroźniejszy jest pełnoobjawowy zespół wstrząsu anafilaktycznego. Jest on stosunkowo rzadki. Składają się na niego:
- złe samopoczucie
- pobladnięcie
- świąd dłoni i stóp ogarniający całe ciało
- utrata przytomności
- płytki i szybki oddech
- wymioty
- biegunka
- zanikające tętno
- znacznie obniżone ciśnienie tętnicze
- poty i ochłodzenie kończyn
Klasyczny przebieg wstrząsu anafilaktycznego obejmuje narastające duszności, uderzenia gorąca, osłabienie, obrzęki (twarz, błony śluzowe) i wysypki (szyja, twarz). Konsekwencją są trudności przy połykaniu i napady astmy oskrzelowej.
Im wcześniej pojawiają się pierwsze alergiczne reakcje, tym cięższy jest ich przebieg.
Objawy ujawniają się najczęściej w kilka minut lub nawet sekund po kontakcie z alergenem i zwykle samoistnie ustępują. Zdarzają się także nawroty, tak zwane późne reakcje pojawiające się do 72 godzin od pierwszego wstrząsu – najczęściej po 8–12 godzinach (u około 1 proc. chorych).
U około 80–90 proc. chorych objawy rozwiniętego wstrząsu poprzedza pojawienie się zmian skórnych, na przykład wysypki (tzw. pokrzywki) po przyjęciu jakiegoś pokarmu lub leku.
Pierwsza pomoc
Choć objawy wstrząsu są odwracalne, a niekiedy ustępują nawet samoistnie, to najważniejsze jest szybkie podjęcie działania. W razie wstrząsu anafilaktycznego pomoc powinna być natychmiastowa. Jest to stosunkowo proste, gdy dochodzi do tego w placówce służby zdrowia (np. po zastrzyku czy podaniu środka znieczulającego).
Jeżeli u chorego po ukąszeniu lub zastrzyku pojawią się objawy reakcji anafilaktycznej, wówczas zakłada się opaskę uciskową powyżej miejsca ukąszenia/ukłucia. Równocześnie podaje się hydrokortyzon i wapń. W rozwiniętym wstrząsie podaje się adrenalinę (podskórnie) i leki przeciwhistaminowe (domięśniowo). Profilaktycznie osoby podatne na występowanie anafilaksji zawsze powinny mieć przy sobie zestaw do pierwszej pomocy.