Dziesięć lat po odkryciu witaminy A, wyodrębniono z tranu kolejną witaminę. Dała ona początek związkom chemicznym określonym jako witaminy D. Wszystkie związki tworzące grupę witamin D są sterolami występującymi powszechnie w przyrodzie, głównie w organizmach zwierzęcych.
Z punktu widzenia odżywiania, najważniejszymi witaminami D są: kalcyferol – D1, ergokalcyferol aktywowany egosterol, znany także jako witamina D2 występująca w świecie roślinnym, oraz cholekalcyferol aktywowany 7-dehydrocholesterol, zwany także witaminą D3, występujący w przyrodzie w oleju z wątrób rybich.
Witamina D zawarta w pożywieniu jest trwała: przechowywanie, przetwarzanie i gotowanie nie zmienia jej aktywności. Witamina D rozpuszcza się w tłuszczach, jest czuła na światło i utlenia się, szczególnie w temperaturach wyższych niż 100°C.
Witamina D dostarczana jest w diecie albo powstaje w skórze, gdzie pod wpływem promieni ultrafioletowych światła słonecznego jej prekursory zmieniają się w postać czynną witaminy. Istnieje kilka czynników hamujących produkcję witamin D w organizmie, takich jak pigmentacja skóry (im skóra ciemniejsza, tym mniej powstaje witaminy D); zanieczyszczenia powietrza (smog, mgła, dym obniżają wytwarzanie witaminy D, gdyż zmniejszone jest wówczas promieniowanie ultrafioletowe) oraz wszelkie zasłony przed słońcem (ubranie, firanki, okna czy kapelusze). Z wiekiem pogarsza się także zdolność do produkowania tej witaminy, konieczne jest więc nieco dłuższe przebywanie na słońcu lub zwiększenie jej zawartości w pożywieniu.
Witamina D pobudza do działania komórki jelita cienkiego wyspecjalizowane w przyswajaniu wapnia i fosforu, zapobiega ich nadmiernemu wydalaniu z moczem i utrzymuje ich stałe stężenie we krwi. Ponadto zapobiega chorobom nowotworowym, takim jak rak okrężnicy, piersi czy prostaty. Jest odpowiedzialna za stan wszystkich kości, a także wspomaga system immunologiczny, reguluje produkcję i wydzielanie insuliny oraz pomaga w utrzymaniu zdrowego systemu nerwowego i układu mięśni. Może zapobiegać niektórym stanom zapalnym skóry i łagodzi łuszczycę.
Niedobór
Niedobór witaminy D jest przyczyną zmniejszonej resorpcji wapnia i fosforanów z przewodu pokarmowego i tym samym hipokalcemii i hipofosfatemii. Może powodować krzywicę – zniekształcenia kości, zwłaszcza u dzieci. Kości, na których opiera się ciężar ciała zaczynają się uginać, kości klatki piersiowej przypominają pierś gołębia, głowa jest zniekształcona, a nadgarstki i kostki nadmiernie powiększone. Krzywicę na ogół wykrywa się dopiero wtedy, kiedy dziecko zaczyna chodzić. Objawem łagodnego niedoboru tej witaminy jest m.in. opóźnione wyrastanie zębów, pocenie się i częste przekręcanie głowy z jednej strony na drugą. Niedobór tej witaminy powoduje zmniejszanie się masy i gęstości kości, wzmagając ryzyko osteoporozy. Te niekorzystne zmiany wywołują bóle (szczególnie w okolicy lędźwiowej). U osób starszych brak tej witaminy może spowodować także utratę słuchu.
Objawy nadmiaru
Zbyt duże dawki witaminy D mogą spowodować podwyższenie poziomu wapnia i fosforu, a pośrednio prowadzić do zbyt intensywnego wapnienia zębów i kości, a także tworzenia się kamieni wapniowych w ścianach naczyń krwionośnych. Przyjmowanie dużych dawek witaminy D przez dłuższy czas może prowadzić do zatrucia, złego samopoczucia, swędzenia skóry, intensywnego pragnienia i biegunek.
Ilości witaminy D przekraczające dawkę 2000 j.m./d (tj. 5-krotnie większe od maksymalnego polecanego zapotrzebowania dobowego) przyjmowane przez dłuższy okres powodują hiperkalcemię u niemowląt, demineralizację kości i znaczne zwiększenie stężenia wapnia i fosforu w osoczu, kalcyfikację innych tkanek, powstawanie kamieni nerkowych itp. Spożycie większej ilości witaminy D od zalecanej nie daje żadnych korzyści, wręcz przeciwnie, może okazać się zgubne. Spożywanie witaminy D pochodzącej wyłącznie ze źródeł naturalnych nie wywołuje stanów toksycznych hiperwitaminozy. Ryzyko przedawkowania występuje tylko w przypadkach niewłaściwego użycia preparatów farmakologicznych witaminy D.
Antagonistami witaminy D są witamina A, Zn, K i P, natomiast synergentami są: Ca, Co, Se, Na.
Zapotrzebowanie
Nie ma ustalonego zapotrzebowania na witaminę D. Jest ona potrzebna w ciągu całego życia. Osoby przebywające często na słońcu nie muszą przyjmować tej witaminy w pożywieniu. Natomiast osoby żyjące w izolacji od słońca lub osoby starsze, u których z wiekiem zmniejsza się zdolność organizmu do jej wytwarzania, powinny w pokarmach przyjmować większe dawki tej witaminy. Dla niemowląt i dzieci zaleca się dawkę witaminy D 400 j.m. na dobę. Chociaż nieznane jest zapotrzebowanie dobowe na witaminę D dla człowieka dorosłego, przyjmuje się, że kobiety w ciąży i karmiące, tak jak i inne osoby obu płci do 22 roku życia powinny otrzymywać dziennie 400 j.m. witaminy D.
Głównym źródłem witaminy D dla człowieka są pokarmy pochodzenia zwierzęcego. Największa ilość tej witaminy znajduje się w wątrobie oraz olejach pochodzenia zwierzęcego (tran). Witaminę D zawiera również kakao, masło, żółtko jaj i mięso ryb. Wbrew powszechnie panującym opiniom mięso i mleko są ubogie w witaminę D.
Prof. dr hab. Stanisław K. Wiąckowski