Witamina B3 (PP) – Niacyna

Witamina B3 należy do witamin rozpuszczalnych w wodzie. Organizm nie przechowuje jej nadwyżek, lecz wydala je z moczem. Niacyna bierze udział w ponad 50 procesach zachodzących w organizmie, a w tym: w uwalnianiu energii z węglowodanów, oddychaniu tkankowym oraz wchodzi w skład niektórych koenzymów. Jest substancją wyjściową koenzymu dwunukleotydu nikotynoamidoadeninowego (NDA) niezbędnego w wielu reakcjach oksydoredukcyjnych. Reakcje te mają miejsce podczas rozpadu glukozy, białek i kwasów tłuszczowych i powodują uwalnianie się energii.

Niacyna jest potrzebna do utrzymania prawidłowych funkcji układu nerwowego, układu pokarmowego, syntezy hormonów płciowych i zachowaniu zdrowej skóry. Wspomaga również prawidłowe krążenie, rozszerzając tętnice i ułatwiając przepływ krwi. Niacyna może być skuteczna w profilaktyce chorób serca, gdyż usuwa z krwi nadmiar cholesterolu LDL, który stwarza ryzyko twardnienia naczyń tętniczych. Pomaga w tworzeniu czerwonych ciałek krwi i odtruwaniu organizmu. Utrzymuje w dobrym stanie nabłonek skóry. Usuwa złogi cholesterolu z arterii i metabolity (powstające przy artretyzmie), a także i obniża poziom cukru. Podobnie jak i inne witaminy z grupy B ma właściwości przeciwutleniające.

Bakterie jelitowe syntetyzują ją z tryptofanu. Tryptofan jest obecny we wszystkich białkach zwierzęcych, ale nie ma go – lub występuje w małych ilościach – w białkach roślinnych. Ponieważ białko kukurydzy (zeina) jest właściwie pozbawione tryptofanu, pelagra (rumień lombardzki) była w rzeczywistości wynikiem niedoboru tryptofanu w diecie obfitej w kukurydzę (o małej zawartości białka).

Duże dawki kwasu nikotynowego obniżają poziom złego cholesterolu (LDL) i trójglicerydów, a podnoszą poziom dobrego cholesterolu (HDL), a więc zmniejszają prawdopodobieństwo chorób serca u osób o wysokiej zawartości tłuszczów we krwi. Równie skuteczne są mniejsze dawki, ale wraz z witaminami A i E czy niektórymi lekami obniżającymi poziom cholesterolu. Niacyna może działać korzystnie przy stosowaniu niektórych leków przeciwnowotworowych, leków przeciwpadaczkowych czy leczących schizofrenię (jako środek uspokajający), a w połączeniu z witaminą C w leczeniu alkoholizmu i migreny. Stosuje się ją do leczenia zawrotów głowy, zwężonych naczyń krwionośnych, a wraz z innymi witaminami tej grupy do zapobiegania utracie płynów spowodowanej poparzeniami. W USA stosuje się ją zamiast środków nasennych.

Niacyna należy do witamin trwałych, jest odporna na działanie światła, tlenu, kwasów i zasad, a do jej utraty dochodzi głównie z powodu rozpuszczalności w wodzie.

Niedobory

Niedobór niacyny jest zjawiskiem rzadkim. Występuje głównie tam, gdzie dieta opiera się na kukurydzy lub mące kukurydzianej o niskiej zawartości białka lub gdzie w diecie występują wielkie braki białka, witamin, minerałów i kalorii.

W 1945 roku wykryto, że amid kwasu nikotynowego występujący w niacynie i białkach może leczyć pelagrę. Nieco później stwierdzono, że organizm człowieka potrafi przetwarzać tryptofan w niacynę. Obecnie uważa się, że pelagra jest wynikiem niedoboru nie tylko niacyny, ale również tiaminy i ryboflawiny.

Objawy niedoboru witaminy B3 występują głównie w skórze, przewodzie pokarmowym oraz ośrodkowym układzie nerwowym. Typowe objawy to zapalenie skóry, biegunka i demencja. Do najwcześniejszych objawów niedoboru niacyny należą: osłabienie, nieprzyjemny oddech, niski poziom cukru we krwi, utrata apetytu, niestrawność i wykwity skórne. Następuje chudnięcie, skóra staje się twarda, szorstka, łatwo pękająca i przebarwiona, może wystąpić zapalenie języka i jamy ustnej, zaburzenia trawienia, wzdęcia, biegunki, bezsenność, bóle głowy, stany lękowe i depresje, zaburzenia orientacji, czucia, zanik odruchów ścięgnowych oraz objawy porażenia kończyn.

Niacyna i amid niacyny są swoistymi lekami w leczeniu ostrej pelagry. Chociaż liczba przypadków pelagry zmniejszyła się na skutek większego urozmaicenia składników diety, wciąż jeszcze występuje ona na pewnych obszarach Bliskiego Wschodu, Afryki, południowo-wschodniej Europy i w USA, zwykle wśród ludności odżywiającej się głównie kukurydzą. Ważnym czynnikiem przyspieszającym wystąpienie pelagry jest na niektórych obszarach alkoholizm. Podanie niacyny leczy często bardzo szybko i wyraźnie zapalenie skóry, biegunkę, otępienie umysłowe, zapalenie jamy ustnej i języka.

Witaminę B3 poleca się w szczególności w przypadkach słabego dopływu krwi do mózgu, kłopotów krążeniowych, migrenach itd. Jest konieczna do prawidłowego funkcjonowania mózgu i obwodowego układu nerwowego.

Niacyna nigdy nie jest wydalana w postaci wolnego kwasu nikotynowego. Występuje w niewielkich ilościach w moczu jako amid niacyny lub jako kwas nikotynowy sprzężony z glicyną.

Toksyczność

Niacyna może się okazać toksyczna dla osób spożywających po kilka gramów dziennie. Dawki powyżej 3 g zwiększają prawdopodobieństwo uszkodzenia wątroby. Jednorazowa dawka ponad 1000 mg kwasu nikotynowego może spowodować rozszerzenie naczyń krwionośnych, bóle głowy, zaczerwienienie skóry oraz szum w uszach uczucie niestrawności i pieczenia w ciągu 15 minut od spożycia posiłku.

Kobiety w ciąży oraz osoby cierpiące na cukrzycę, jaskrę, skazę moczanową, choroby wątroby lub wrzody układu trawiennego powinny zażywać niacynę bardzo ostrożnie. Dawki powyżej 500 mg dziennie, stosowane przez dłuższy czas mogą spowodować schorzenia wątroby.

Występowanie

Najlepszym źródłem niacyny i tryptofanu są pokarmy bogate w białko, np. chude mięso wołowe i wieprzowe, cielęcina, drób, ryby (tuńczyk, makrela), czy fasola. Niacyna występuje w dużych ilościach w drożdżach, wątrobie, świeżych warzywach, ziarnach zbóż, mące razowej, nasionach słonecznika, grochu, orzeszkach ziemnych, jajach, twarogu. Zioła zawierające niacynę to lucerna, kozieradka, korzenie łopianu, kocimiętka, rumianek, świetlik, nasiona kopru, chmiel, lukrecja, dziewanna, pokrzywa, mięta, liście maliny, czerwona koniczyna. Również flora bakteryjna jelit może być źródłem witaminy PP u człowieka.

Zapotrzebowanie

Zależne jest od wartości energetycznej podawanych pokarmów (około 6,6 mg na każde 1000 kalorii). Dorośli powinni spożywać codziennie co najmniej 13 mg niacyny. Zapotrzebowanie wzrasta przy ciężkiej pracy, w okresie ciąży i karmienia.

Interakcje

Niacyna współdziała z innymi witaminami, a zwłaszcza tiaminą, ryboflawiną i pirydoksyną oraz kwasem pantotenowym i biotyną przy uwalnianiu energii z pożywienia. Niedobory niacyny może zastąpić tryptofan, ale dla jego przekształcenia w niacynę potrzebna jest witamina B6. Również obecność witamin A i E pozwala na obniżenie dawek niacyny. Długotrwałe nadmierne spożywanie aminokwasu leucyny może doprowadzić do niedoborów zarówno niacyny, jak i tryptofanu.

Prof. dr hab. Stanisław K. Wiąckowski