Witamina A

Występuje w dwóch postaciach:

• Retinolu czy retinalu – biologicznie czynnej witaminy, zawartej w produktach pochodzenia zwierzęcego takich jak tran, masło, mleko, śmietana, wątroba i wiele ryb, np. karp, łosoś, sardynki.
• Karotenu – prowitaminy A. Karoten składa się z mieszaniny trzech izomerów: alfa-, beta- i gammakarotenów.

Prowitaminy A nazywamy obecnie karotenoidami; związki te w wątrobie są przetwarzane w witaminę A. Karotenoidy występują w świecie roślinnym i zwierzęcym. Bogate w karotenoidy są zielone części roślin. Części podziemne roślin, jak korzenie i bulwy, zawierają ich bardzo mało. Prowitaminy A znajdują się w brzoskwiniach, słodkich ziemniakach, marchwi, szpinaku, szczawiu, sałacie, boćwinie, dyni, szparagach, żółtej kukurydzy, w arbuzach, bananach, czereśniach, wiśniach, morelach, śliwkach, porzeczkach i wielu innych.

Wątroba – jak wiadomo – jest jedynym narządem zdolnym do przemiany karotenoidów w witaminę A. Organizm w miarę starzenia się traci zdolność przetwarzania karotenoidów w witaminę A, co prawdopodobnie wiąże się ze zmniejszoną wydolnością wątroby.

Funkcje w organizmie

• Jest czynnikiem wzrostowym, jej niedobór powoduje zahamowanie rozwoju. Razem z witaminą D umożliwia prawidłowy rozwój szkieletu. Może pomagać w prawidłowym przebiegu ciąży i laktacji. Jest bardzo ważna dla budowy tkanki kostnej, dla tworzenia się szkliwa nazębnego i właściwego rozstawu uzębienia. Ma dodatni wpływ na niektóre hormony i wspomaga prawidłowe zmiany komórek charakterystycznych dla wczesnych faz rozwojowych płodu. Jest więc szczególnie ważna dla organizmów młodych.
• Jest niezbędna dla normalnego widzenia, jej niedobór powoduje tzw. kurzą ślepotę, tzn. niewidzenie o zmierzchu, oraz inne zaburzenia wzroku i zniekształcenie gałki ocznej. Aktywną formą witaminy A jest aldehyd retinolu niezbędny w procesie prawidłowego formowania się rodopsyny – światłoczułego barwnika znajdującego się w komórkach siatkówki kręgowców, tzw. pręcikach. Rodopsyna tworzy się przez połączenie retinalu z białkiem opsyną. Kiedy światło dociera do oka, powstaje seria reakcji chemicznych. Jest to impuls do przesłania drogą nerwową do mózgu tego, co widzimy. Rodopsyna odnawia się w nocy. Dlatego witamina A jest niezbędna do prawidłowego widzenia.
• Wpływa na wygląd i funkcję skóry. Jej niedobór powoduje suchość skóry i nadmierne jej złuszczenie (tzw. żabia skóra). Witamina A pomaga w kształtowaniu i utrzymywaniu wilgotnego i zdrowego nabłonka, rogówki oka, wszystkich błon śluzowych, przewodu pokarmowego, przewodu moczowego, układu rozrodczego, skóry i płuc.
• Wspomaga układ immunologiczny: naturalny system samoobrony organizmu przed zakażeniem i chorobami. Zwiększa odporność organizmu na infekcje, zwłaszcza dróg oddechowych. Ułatwia gojenie ran i formowanie tkanek. Razem z witaminą C zapobiega chorobom infekcyjnym, a nawet nowotworowym, razem z witaminą E ułatwia funkcje rozrodcze, a razem z innymi witaminami bierze udział w prawidłowym funkcjonowaniu gruczołów wydzielania wewnętrznego.

Przyjmowanie odpowiednich ilości tej witaminy może złagodzić skutki działania na wątrobę toksycznych substancji chemicznych. Witamina A rozpuszcza się w tłuszczach i alkoholu. Nadmiar witaminy A jest magazynowany w wątrobie. Okres połowicznego rozpadu tej witaminy trwa 200–300 dni, z czego wynika, że objawy niedoboru mogą wystąpić dopiero po kilku miesiącach. Dla właściwego wykorzystania witaminy A potrzebny jest cynk. Objawy niedoboru mogą się pojawić przy braku cynku mimo właściwego stężenia witaminy A. Witamina A odgrywa też ważną rolę przy wykorzystywaniu wapnia do tworzenia kości i zębów.

Dzienne zapotrzebowanie na witaminę A dla osób dorosłych ocenia się na 500 jednostek. W okresie ciąży i laktacji wzrasta do 6000–8000 j. Dla dzieci do 1 roku – 1500 j., 1–3 lat – 2000 j., 3–6 lat – 2500 j., 6–10 lat – 3500 j., 10–12 lat i powyżej 12 lat – 5000 j.

Nowsze badania przeprowadzone w Laboratorium Pierwiastków Śladowych w USA wykazały, że do antagonistów dla witaminy A należą: D, B1, K, B12, Cd, Fe, Hg, C, Ca, Se i Na, a do synergentów: B2, C.

Nadmiar i jego skutki

Przypadki nadmiaru witaminy A są obserwowane niezmiernie rzadko, przede wszystkim w warunkach laboratoryjnych, wywołanych sztucznie. Objawiają się one zatruciami, pękaniem warg, swędzeniem i owrzodzeniem skóry, suchością włosów, pobudliwością nerwową, bolesnym obrzmieniem kości długich. Hiperwitaminoza A jest następstwem podawania niemowlętom i małym dzieciom dużych dawek witaminy w postaci koncentratów. Głównymi objawami hiperwitaminozy A są bóle stawów, zgrubienia okostnej kości długich oraz wypadanie włosów.

Prof. dr hab. Stanisław K. Wiąckowski