Przez wiele lat w Polsce zdrowie psychiczne obywateli było przedmiotem wielu nadużyć ze strony organów władzy, a umieszczanie „elementów wrogich ustrojowi” w szpitalach psychiatrycznych stanowiło częstą praktykę. Dopiero regulacja tej kwestii w Ustawie z dnia 19.08.1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego wprowadziła sądową kontrolę przymusowej hospitalizacji osób z zaburzeniami psychicznymi i zapewniła osobom chorym psychicznie wpływ na leczenie.
Zgodnie z przywołaną ustawą, osobę z zaburzeniami psychicznymi (a więc chorą psychicznie, upośledzoną umysłowo lub z innymi zaburzeniami czynności psychicznych) można przyjąć do szpitala psychiatrycznego (także na oddział psychiatryczny w szpitalu ogólnym, do sanatorium dla osób z zaburzeniami psychicznymi lub innej placówki sprawującej całodobową opiekę psychiatryczną lub odwykową) po osobistym jej zbadaniu przez wyznaczonego lekarza i uzyskaniu jej pisemnej zgody. W przypadku, gdy zachodzą poważne wątpliwości co do zdolności wyrażenia takiej zgody, robi się o tym wzmiankę w dokumentacji medycznej, którą następnie sprawdza sędzia wizytujący szpital. Przyjęcie do szpitala psychiatrycznego osoby małoletniej lub ubezwłasnowolnionej całkowicie odbywa się na takich samych zasadach, jak do szpitala ogólnego.
Z przyczyn oczywistych nie każdy pacjent zgodzi się na umieszczenie go w szpitalu psychiatrycznym, ale też nie każdego można umieścić tam przymusowo. Zgodnie z cytowaną na wstępie ustawą, przyjęcie do szpitala psychiatrycznego osoby z zaburzeniami psychicznymi bez uzyskania jej zgody może nastąpić jedynie w czterech sytuacjach.
Pierwsza z nich dotyczy osoby ze stwierdzoną chorobą psychiczną, której dotychczasowe zachowanie wskazuje na to, że z powodu tej choroby zagraża ona bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób.
Druga dotyczy osoby, której dotychczasowe zachowanie wskazuje na to, że z powodu zaburzeń psychicznych zagraża ona bezpośrednio swojemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób, a zachodzą wątpliwości, czy jest ona chora psychicznie. Pobyt w szpitalu ma na celu wyjaśnienie powstałych wątpliwości i nie może trwać dłużej niż 10 dni. W obu przypadkach decyzję o przymusowej hospitalizacji podejmuje lekarz psychiatra po uprzednim zbadaniu pacjenta i konsultacji z innym psychiatrą lub psychologiem. Lekarz powinien wyjaśnić choremu przyczyny przyjęcia do szpitala bez jego zgody i poinformować o jego prawach. W ciągu 72 godzin od przyjęcia pacjenta szpital musi powiadomić o tym fakcie właściwy sąd opiekuńczy. Sąd przeprowadza stosowne postępowanie i wydaje postanowienie co do dalszego pobytu pacjenta w szpitalu. Jeżeli stanowisko sądu jest negatywne, szpital ma obowiązek wypisać chorego niezwłocznie po doręczeniu postanowienia.
Trzeci wyjątek dotyczy osoby chorej psychicznie, której dotychczasowe zachowanie wskazuje na to, że nieprzyjęcie do szpitala spowoduje znaczne pogorszenie stanu jej zdrowia psychicznego, czwarty zaś osoby chorej psychicznie, która jest niezdolna do samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, a uzasadnione jest przewidywanie, że leczenie w szpitalu psychiatrycznym przyniesie poprawę stanu jej zdrowia.
W przeciwieństwie do dwóch pierwszych sytuacji, w których postanowienie sądu opiekuńczego zostaje wydane dopiero po umieszczeniu osoby z zaburzeniami psychicznymi w szpitalu, w dwóch ostatnich przypadkach konieczne jest uprzednie uzyskanie decyzji sądu. W tym celu małżonek osoby chorej, jej krewni w linii prostej, rodzeństwo, przedstawiciel ustawowy lub faktyczny opiekun muszą wystąpić do sądu opiekuńczego miejsca zamieszkania tej osoby z odpowiednim wnioskiem. Do wniosku należy załączyć świadectwo lekarza psychiatry uzasadniające potrzebę leczenia. Jeżeli chory odmawia poddania się badaniu, może ono zostać przeprowadzone wbrew jego woli, nawet z doprowadzeniem przez Policję i użyciem przymusu bezpośredniego.
Przyjęcie do szpitala psychiatrycznego może nastąpić jedynie po uprzednim osobistym zbadaniu chorego przez lekarza. Skierowanie do szpitala wydawane jest w dniu badania, a jego ważność wygasa po upływie 14 dni. Możliwa jest jednak sytuacja, że osoba z zaburzeniami psychicznymi nie chce się poddać nawet badaniu. Zgodnie z cytowaną ustawą, osoba, której zachowanie wskazuje na to, że z powodu zaburzeń psychicznych może zagrażać bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób, bądź nie jest zdolna do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, może być poddana badaniu psychiatrycznemu również bez jej zgody, a osoba małoletnia lub ubezwłasnowolniona całkowicie – także bez zgody jej przedstawiciela ustawowego. Konieczność przeprowadzenia badania stwierdza lekarz psychiatra, a w jego braku – inny lekarz. W razie potrzeby lekarz przeprowadzający badanie zarządza bezzwłocznie przewiezienie badanego do szpitala, także z zastosowaniem przymusu bezpośredniego.
Chory przebywający przymusowo w szpitalu psychiatrycznym może zostać z niego wypisany decyzją ordynatora, gdy ustaną przyczyny jego przyjęcia. Osoba przymusowo hospitalizowana lub jej rodzina mogą żądać wypisania tej osoby ze szpitala, nie wcześniej jednak niż po upływie 30 dni od uprawomocnienia się postanowienia sądu opiekuńczego o przyjęciu lub przedłużeniu leczenia. W razie odmowy wypisania, mogą odwołać się do sądu opiekuńczego.