Wapń jest szeroko rozpowszechnionym metalem, który występuje w przyrodzie w postaci węglanu, siarczanu i krzemianu. Jest on piątym co do ilości pierwiastkiem w organizmie po węglu, wodorze, tlenie i azocie. W organizmie dorosłego mężczyzny, ważącego 70 kg występuje 1000–1500 g wapnia, a w organizmie kobiety 1000 g. Około 99% wapnia odkłada się w kośćcu i zębach jako fosforan wapniowy.
Bardzo niewielka ilość wapnia występująca poza kośćcem znajduje się w płynach ustrojowych, często w postaci zjonizowanej. W rzeczywistości ta nieznaczna ilość zjonizowanego wapnia w płynach ustrojowych odgrywa bardzo ważną rolę w krzepnięciu krwi, dla utrzymania normalnej akcji serca oraz funkcjonowania mięśni i nerwów. Jest istotna w przepuszczalności błon komórkowych, stanach zmęczenia, dolegliwościach płucnych, zapaleniach węzłów chłonnych. Działa przeciwzwyrodnieniowo, przeciwdziała powstawaniu stanów nowotworowych.
Jest pierwiastkiem o bardzo dużym znaczeniu dla zdrowia. Powszechnie znana jest jego wartość dla kobiet w ciąży i karmiących matek oraz dla dzieci w czasie intensywnego wzrostu. Mniej wiemy o przeciwdziałaniu wapnia w przypadku astmy, gruźlicy, krzywicy. Wapń wzmacnia serce, zapobiega gorączce, przeciwdziała pobudliwości komórek nerwowych (uspokaja nerwy) oraz mięśniowych (bierze udział w procesie skurczu mięśni szkieletowych), zwiększa wytrzymałość, koncentrację uwagi, żywotność, popęd seksualny. Ogromne jest znaczenie wapnia w leczeniu i gojeniu ran. Jest niezbędny przy krzepnięciu krwi.
Zapotrzebowanie na wapń zmienia się z wiekiem. Mężczyźni i kobiety powyżej 18 lat potrzebują dziennie 800 mg, kobiety w czasie drugiego i trzeciego trymestru ciąży oraz w czasie karmienia 1200 mg dziennie, niemowlęta do roku 360–540 mg dziennie i dzieci do 18 lat 800–1200 mg dziennie. W przypadku konieczności dostarczenia dodatkowej ilości wapnia, oprócz wapnia zawartego w produktach naturalnych, można podawać węglan, mleczan lub glukonian wapnia oraz fosforan dwuwapniowy.
Proces wchłaniania wapnia przebiega głównie w jelicie cienkim. Absorpcję ułatwiają: witamina D, laktoza i białko. Wchłanianie to jest w dużej mierze uzależnione od zapotrzebowania organizmu. Im bardziej zasadowa jest treść przewodu pokarmowego, tym trudniej rozpuszczalne są sole wapnia. Z tego względu jest wskazane zwiększenie acidofilnej flory przewodu pokarmowego, np. bakterii kwasu mlekowego przez obniżenie pH, co sprzyja wchłanianiu wapnia. Wchłanianie wapnia spada w czasie stresu i kiedy w organizmie występuje nadmiar szczawianów, soli kwasu fitynowego i fosforanów znajdujących w takich produktach, jak: szpinak, przaśne pieczywo oraz po spożyciu alkoholu, kawy, cukru lub leków takich jak tetracyklina, leki odwadniające lub zobojętniające kwaśną treść żołądkową (glin). Ludzie obłożnie chorzy czy prowadzący mało ruchliwy tryb życia przyswajają mniej, a wydalają więcej wapnia.
Przyswajanie przez organizm wapnia zależy nie tylko od jego zawartości w produktach, ale i od stosunku do innych pierwiastków, a w pierwszej kolejności do żelaza, magnezu, fosforu. I tak np. w przypadku magnezu wzajemny stosunek molowy wapnia do magnezu wynosi 2:1. Stosunek wapnia do fosforu w pożywieniu dla dzieci powinien być jak 1:1, dla dorosłych 1:1,5, dla kobiet w ciąży i karmiących jak 1:1. Przemiana wapnia zachodzi pod silnym wpływem przytarczyc.
Objawy nadmiaru wapnia (hiperkalcemia). Zawartość wapnia w surowicy wynosi 90–120 mg/l. Objawami hiperkalcemii jest zwiększona reabsorpcja fosforanów w cewkach nerkowych, co prowadzi do zmniejszenia zawartości fosforanów w moczu, a to z kolei wywołuje wzrost stężenia wapnia we krwi, aby utrzymany był właściwy stosunek Ca:P. Te dodatkowe ilości wapnia i fosforu pochodzą z tkanek miękkich i kośćca.
Do chorób z nadmiaru wapnia wydają się należeć uwapnienie naczyń, choroby nerek, rak kości, kamice, osłabienie mięśni, ospałość, a nawet śpiączka.
Objawy niedoboru (hipokalcemia). Zdecydowanie częstsze są braki wapnia. Składa się na to szereg przyczyn zarówno środowiskowych, jak i antropogenicznych. Do czynników środowiskowych należą przede wszystkim zaburzenia w glebach powodowane na olbrzymim obszarze przez kwaśne deszcze, a z drugiej strony przez jednostronne nawożenie, które także powoduje zakwaszenie gleby. W Polsce pogłębia to zły stan gleb, z których ok. 80% to gleby kwaśne. Poziom wapnia we krwi wynosi zwykle ok. 100 mg/1-1 i jest kontrolowany przez kombinacje dwóch hormonów: terecytoniny, która obniża poziom wapnia i fosforu we krwi oraz parahormonu, który odpowiada za dystrybucję wapnia do krwi i kości.
Istnieje wiele schorzeń, które wiąże się z niedoborami wapnia, np. krzywica, osteoporoza, zapalenie stawów. Do pospolitych objawów niedoboru należą: niepokój, alergie, drażliwość, bezsenność, choroby zębów.
Mogą przyczynić się także do niedoboru wapnia: nadczynność tarczycy, niedoczynność nadnerczy i przytarczyc, niedobór witaminy D, nadmierny poziom witaminy A, nadmierne zatrzymywanie fosforu w ustroju, niedobór miedzi, gromadzenie metali toksycznych i niedostateczne spożycie wapnia.
W przypadku ciężkiej formy schorzeń nerek stężenie wapnia w surowicy częściowo zmniejsza się z powodu zwiększonego wydalania z moczem.
Krzywica jest schorzeniem, które charakteryzują zaburzenia w procesie kostnienia tkanek na skutek małej zawartości witaminy D, niedoboru wapnia i fosforu.
Osteoporoza jest schorzeniem, które często uważano za zależne od nieodpowiedniej ilości pobieranego z pokarmem wapnia. Stopniowo stawało się jasne, że takiej prostej zależności etiologicznej nie da się utrzymać. Nie stwierdzono zależności między utratą wapnia z kości a jego pobieraniem z pokarmem.
Pierwszą oznaką braku równowagi wapniowej jest stan uzębienia. Brak wapnia może być przyczyną nie tylko bardzo złego gojenia się ran, ale też przyczyną wielu chorób. Na przykład w USA notuje się rocznie około 600 tysięcy złamań kości z powodu osteoporozy. W wielu krajach pospolite są uszkodzenia kręgosłupa. Przy braku wapnia pojawia się wyczerpanie nerwowe, brak siły, zmęczenie, osłabienie pamięci, trudności z koncentracją uwagi, liczne choroby infekcyjne, katar, astma, gruźlica, trudności z trawieniem, choroby krwi, częste krwawienia z nosa, zmiękczenie kości, krzywica, osteoporoza.
Dobrym źródłem wapnia są: nasiona, zboża, np. proso, żyto, kukurydza, ryż, żółtka jaj, sery i surowe mleko. Z warzyw – kapusta, kalafior, seler, rzepa, strączkowe, zieleniny, jarmuż, rabarbar, pokrzywa, niektóre glony, sezam. Wapń jest więc pospolitym pierwiastkiem w przyrodzie. Problem polega głównie na jego przyswajaniu.
Prof. dr hab. Stanisław K. Wiąckowski