Upośledzenie umysłowe – stan, a nie choroba

Synonimami pojęcia upośledzenia umysłowego są: niedorozwój umysłowy, opóźnienie rozwoju umysłowego czy osłabienie sprawności psychicznej. W literaturze specjalistycznej z dziedziny pedagogiki specjalnej spotka się również termin „oligofrenia”, określający deficyt powstały we wczesnych stadiach rozwojowych, różny od upośledzenia typu demencyjnego, nabywanego z wiekiem i oznaczającego rozwojowy regres.

Przyczyny

Upośledzenie umysłowe to następstwo organicznych i funkcjonalnych zmian w mózgu, zwłaszcza w korze mózgowej. Przyczyny tego stanu rzeczy dzieli się na:

• pierwotne (genetyczne, aberracje chromosomów, defekty metaboliczne) oraz wtórne (przed urodzeniem dziecka, spowodowane na przykład alkoholizmem matki lub lekami przyjmowanymi w czasie ciąży);
• na powstałe w czasie porodu (na przykład długotrwałe niedotlenienie) i już po urodzeniu (na przykład nagminne zapalenie opon mózgowych lub mózgu, ciężkie zaburzenia metabolizmu).

Podział

Światowa Organizacja Zdrowia przyjęła czterostopniowy podział upośledzenia oparty na ilorazie inteligencji (podstawą jest 100 punktów z 16-punktowym odchyleniem standardowym). Podział uwzględnia liczbę standardowych odchyleń, o którą iloraz inteligencji różni się od średniej. Na tej podstawie wyodrębniono:

• upośledzenie umysłowe lekkie (52–67)
• upośledzenie umysłowe umiarkowane (36–51)
• upośledzenie umysłowe znaczne (20–35)
• upośledzenie umysłowe głębokie (0–19).

Charakterystyka

Upośledzenie w stopniu lekkim jest najłagodniejszą formą niedorozwoju umysłowego. Oznacza niedorozwój czynności poznawczych, opóźniony rozwój ruchowy, gorszą koordynację ruchów oraz osłabioną kontrolę emocji, dążeń i popędów.

Osoba upośledzona w stopniu umiarkowanym ma obniżoną sprawność spostrzegania i ograniczony zakres pamięci. Charakteryzuje się jednak dobrą pamięcią mechaniczną – choć ma trudności w skupieniu uwagi, potrafi jednak koncentrować się na wykonywaniu prostych mechanicznych czynności. Jej myślenie jest konkretno-obrazowe, a rozwój ruchowy mocno zaburzony. W wieku 15 lat reprezentuje poziom inteligencji 7–8-letniego dziecka. W upośledzeniu umiarkowanym rozróżnia się typ apatyczny i typ pobudliwy.

Osoby upośledzone w stopniu znacznym w dorosłym życiu nie przekraczają intelektualnego poziomu 6-latka. Mają mocno zaburzoną koncentrację uwagi, trudności z zapamiętywaniem, a także z rozpoznawaniem przedmiotów i spostrzeganiem. Siadanie i chodzenie opanowują w wieku przedszkolnym, a ich motoryka rąk jest poważnie upośledzona. Przez całe życie wymagają opieki.

Upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim pozwala na osiągnięcie dojrzałości społecznej na poziomie 4-letniego dziecka. Osoby głęboko upośledzone wymagają stałej opieki i pielęgnacji. Indywidualna i długotrwała rehabilitacja może doprowadzić do opanowania kilku podstawowych czynności, pojedynczych wyrazów i rozumienia kilku prostych poleceń.