Apteki przestały już być jedynym miejscem, w którym można kupić lekarstwo. Dziś środki przeciwbólowe, przeciwzapalne, łagodzące objawy grypy, likwidujące dolegliwości gastryczne – kupujemy niemalże wszędzie: w sklepach spożywczych, w kioskach z gazetami, na stacjach benzynowych... Jak wynika ze statystyk, to właśnie Polacy wiodą prym w ilości medykamentów kupowanych bez recepty. Nie chodzimy do lekarzy tak często jak mieszkańcy innych krajów, najchętniej leczymy się tym, „co pomogło Goździkowej”.
Medycyna zna mnóstwo lekarstw, które mogą wywoływać uczulenia. Reakcje powoduje m.in. penicylina i inne antybiotyki, kwas acetylosalicylowy, salicylany (środki przeciwbólowe), kontrasty rentgenowskie, sulfonamidy i leki zawierające chininę. Bywa też, że uczula nie sam lek, a składniki zawarte w tabletce lub maści np. konserwanty czy barwniki.
Czytamy ulotki
Zgodnie z obowiązującym prawem, producent leku powinien do każdego opakowania dołączyć ulotkę, w której poinformuje nie tylko o działaniu specyfiku i sposobie przyjmowania go, ale także o ewentualnych działaniach ubocznych. Zakłada się bowiem, że nie wszyscy pacjenci muszą wiedzieć o ubocznych działaniach jakiegoś leku lub o szkodliwości jego działania w połączeniu z innym zażywanym środkiem. Informacje zawarte w ulotce mają przygotować pacjenta, by w przypadku zaobserwowanych niepokojących objawów, przestał stosować lek, który dla niego jest być może uczulający. Pacjenci, niestety, rzadko zagłębiają się w treść ulotek, a jeśli już, to zatrzymują wzrok na informacjach o skuteczności. I niekoniecznie swędzącą wysypkę na skórze rąk kojarzymy z reakcją organizmu na zażywany od 2–3 dni medykament.
Objawy uczulenia na leki
Różne leki mogą wywoływać podobne odczyny polekowe, ale jeden preparat może dawać różne objawy nadwrażliwości. Nadwrażliwość na leki stanowi około 25 procent wszystkich powikłań polekowych.
Reakcje polekowe organizmu mogą być bardzo różne, najczęściej jednak zmiany charakterystyczne dla objawów alergicznych umiejscawiają się na skórze.
Wśród nich są m.in.:
- pokrzywka, czyli swędzące, niewielkie bąble, które utrzymują się kilka–kilkanaście godzin, a po ich zniknięciu mogą pojawiać się nowe. Pokrzywkę najczęściej wywołują np. kwas acetylosalicylowy lub substancje czynne w antybiotykach, np. z grupy ampicylin
- obrzęki naczynioruchowe. Gdy obrzęk obejmuje twarz, może spowodować zniekształcenie jej zarysów; jeśli obejmuje drogi oddechowe – może prowadzić do duszności
- wysypki plamisto-grudkowe to równie częsty jak pokrzywka, polekowy odczyn skórny. Pojawia się zwykle po kilku dniach stosowania leku. Najbardziej typowym przykładem jest wysypka po ampicylinach lub sulfonamidach
- rumień wielopostaciowy. Wykwitami są rumienie o różnych kształtach, które obejmują głównie skórę rąk i nóg, rzadziej tułów. Mogą utrzymywać się nawet kilka tygodni. Rumień może wystąpić po penicylinach lub sulfonamidach
- różnego rodzaju wypryski charakteryzujące się obecnością grudek, pęcherzyków i rumienia. Rozwijają się najczęściej pod wpływem kontaktu skóry z lekiem, przeważnie po 2–3 dniach stosowania medykamentu.
Do objawów „nieskórnych” należą m.in. złe samopoczucie, bóle stawów, migreny, ataki astmy oskrzelowej i zapalenia spojówek. Czasem dochodzi do zmian w obrazie krwi, co objawiać się może niedokrwistością, obniżeniem liczby białych krwinek lub spadkiem liczby płytek krwi.
Do reakcji ogólnoustrojowych zaliczane są też wstrząsy i gorączka polekowa. Są to rzadkie, ale bardzo niebezpieczne odczyny polekowe. Główną przyczyną wstrząsów są iniekcje leków – objawy mogą wystąpić już w trakcie zastrzyku. W Polsce wstrząsy występowały przede wszystkim po iniekcjach penicylin.
Gorączki polekowe mogą wystąpić nawet w 7 dni od zażycia leku. Mogą im towarzyszyć powiększone węzły chłonne, bóle stawów i wysypki.
Powiedz lekarzowi
Przepisując pacjentowi leki, które mogą uczulać, lekarz pyta chorego, czy dany lek już przyjmował i czy po jego zażyciu nie wystąpiły niepokojące objawy. Jeśli nie ma pewności, że chory nie jest uczulony na lek, to z reguły zaleca wykonanie próby uczuleniowej.
Bardzo ważne jest zbieranie w kartach chorobowych informacji o odczynach polekowych pacjentów, aby w przyszłości nie otrzymywali leków, na które są wrażliwi.
Leczenie
Leczenie odczynów polekowych jest uzależnione od objawów, ale przede wszystkim wymaga natychmiastowego odstawienia leku, co w większości przypadków jest postępowaniem wystarczającym. Czasami zachodzi konieczność podania środków odczulających.
Najczęściej łatwo można jeden lek zamienić na inny.
Oprócz typowej alergii na leki, istnieje też nietolerancja. Ktoś na przykład zażywa lek zawierający kwas acetylosalicylowy i doznaje gwałtownych objawów duszności. To samo dzieje się po zażyciu wielu podobnych środków z grupy niesterydowych leków przeciwzapalnych. Wówczas wiadomo, że trzeba unikać kwasu acetylosalicylowego i pochodnych. Pacjent powinien więc otrzymywać listę leków, które mu szkodzą oraz listę leków, które wolno mu stosować.
Korzystając z coraz większej dostępności leków bez recepty, najlepiej za każdym razem zwrócić się o poradę do farmaceuty. Zwłaszcza wówczas, gdy bierzemy jakiś lek po raz pierwszy lub gdy jednocześnie przyjmujemy już inne preparaty lecznicze.
Ewa Dębicka
…………
Zgodnie z definicją WHO niepożądane odczyny polekowe to szkodliwe, niezamierzone następstwa działania substancji leczniczych, zastosowanych w dawkach terapeutycznych zgodnie ze wskazaniami.
W ostatnich latach ilość niepożądanych reakcji wyraźnie wzrasta. Ze statystyk szpitalnych wynika, że u 10 proc. pacjentów leczonych występują niepożądane działania i powikłania lekowe; a 1–4 proc. chorych trafia do szpitali z powodu alergii polekowych. Obserwuje się je również u 8 proc. chorych leczonych ambulatoryjnie.
Doustne podawanie leków jest bezpieczniejsze od podawania dożylnego lub domięśniowego albo od smarowania lekiem skóry.
Pacjenci ciężko chorzy, wymagający leczenia wieloma lekami, z upośledzoną czynnością wątroby lub nerek są bardziej narażeni na odczyny polekowe.
W związku z większą dostępnością nowoczesnych metod diagnostycznych, takich jak tomografia komputerowa czy koronarografia, należy wspomnieć o możliwości wystąpienia reakcji alergicznych po środkach kontrastowych używanych do tych badań. Podwyższone ryzyko wystąpienia objawów niepożądanych po jodowych środkach kontrastowych mają pacjenci, u których już w przeszłości występowały reakcje alergiczne po tych środkach. Również pacjenci z chorobami alergicznymi, osoby z cukrzycą, osoby leczone lekami z grupy beta-blokerów oraz dzieci poniżej pierwszego roku życia i ludzie starsi powyżej 50–60 roku życia. Tacy pacjenci powinni otrzymać tzw. „kontrast niejodowy”, a także dodatkowo przed badaniem kortykosterydy i leki antyhistaminowe.