Głowa, trzon i ogon – trzy części trzustki: małego, ale bardzo ważnego narządu. Spełnia on w organizmie człowieka dwa niezwykle ważne zadania: produkuje i wydziela do przewodu pokarmowego enzymy trawienne oraz wytwarza hormony, które regulują poziom glukozy we krwi: insulinę i glukagon.
Jedną z „trzustkopochodnych” chorób jest cukrzyca: typu 1 insulinozależna – gdy trzustka w ogóle nie produkuje insuliny – oraz typu 2 insulinoniezależna – gdy insuliny jest za mało lub komórki nie są zdolne do wykorzystania własnej insuliny. Tu zajmiemy się ostrym i przewlekłym zapaleniem trzustki oraz – występującym coraz częściej – rakiem tego organu.
Ostre zapalenie trzustki (OZT)
Objawia się zazwyczaj nagłym bólem brzucha promieniującym wokół klatki piersiowej, nudnościami i wymiotami, wzdęciami i bolesnością przy ucisku brzucha. Czasami występuje przyspieszenie tętna i obniżenie ciśnienia krwi, a towarzyszą tym objawom zaburzenia świadomości, bezmocz albo zmniejszenie wydalania moczu.
Wśród możliwych przyczyn zapalenia trzustki najczęściej, bo aż w 80 proc. przypadków, wymienia się kamicę żółciową oraz długotrwałe spożywanie alkoholu. Ale chorobę mogą też wywołać niektóre leki. Zdarza się, że występuje również przy nowotworach trzustki i dróg żółciowych, a także z niektórymi chorobami metabolicznymi, zakażeniami wirusowymi i bakteryjnymi.
Aby potwierdzić diagnozę ostrego zapalenia trzustki, lekarz zleca wykonanie ultrasonografii, tomografii komputerowej oraz analizy krwi i moczu pod kątem poziomu diastazy, jednego z enzymów wydzielanych przez trzustkę.
W OZT enzymy trawienne, nie mogąc przedostać się do dwunastnicy, np. na skutek zablokowania ujścia przewodu trzustkowego, aktywują się w obrębie narządu, powodując „samotrawienie” i niszczenie trzustki.
Leczenie prowadzone jest w warunkach szpitalnych: pacjenta pozostającego na ścisłej diecie chroni się przed bólem, hamuje wydzielanie soku żołądkowego i trzustkowego, zapobiegawczo podaje antybiotyki. W ciężkich przypadkach stosuje się leczenie operacyjne polegające głównie na usunięciu martwej części trzustki.
Zapobieganie chorobie to przede wszystkim wczesne leczenie kamicy żółciowej i nienadużywanie alkoholu.
Odpowiednio leczone OZT powoduje, że czynność zewnątrzwydzielnicza trzustki normalizuje się, jednak okres zdrowienia wynosi od kilku tygodni do kilku miesięcy i to pod warunkiem przestrzegania odpowiedniej diety, czyli bez przesady z ilością, zwłaszcza potraw tłustych.
Zapalenie przewlekłe
Charakteryzuje się postępującym włóknieniem i zanikiem tkanki gruczołowej trzustki, co skutkuje upośledzeniem wydzielania enzymów trawiennych i hormonów, w konsekwencji czego u pacjenta występują zaburzenia trawienia i wchłaniania pokarmów.
Główną przyczyną tego schorzenia jest spożywanie dużych ilości alkoholu i często temu towarzysząca dieta obfitująca w tłuszcze i białka. Jednym z czynników zwiększających ryzyko wystąpienia przewlekłego zapalenia trzustki jest palenie tytoniu.
Zdiagnozowanie przewlekłego zapalenia trzustki w początkowym okresie jest bardzo trudne, choroba bowiem z reguły toczy się podstępnie, nie powodując w pierwszym okresie żadnych dolegliwości. Charakterystyczne są jednak – nasilające się po jedzeniu – okresowe bóle w nadbrzuszu promieniujące w lewą stronę. Występują nudności, czasami biegunka. Z czasem trzustka ulega zwapnieniu i zniszczeniu – pojawiają się objawy niewydolności tego narządu. Jednym z nich są „tłuszczowe” stolce. Objaw ten pojawia się jednak późno – kiedy trzustka jest już w znacznej mierze zniszczona. Choroba doprowadza do postępującego wyniszczenia organizmu i znacznego spadku wagi ciała.
Dużym ułatwieniem w diagnostyce jest wykonanie ultrasonografii i tomografii komputerowej, co pozwala na bezpośrednie uwidocznienie trzustki. Na przeglądowym zdjęciu rentgenowskim jamy brzusznej można dostrzec zwapnienia charakterystyczne dla przewlekłej formy zapalenia związanej z nadużywaniem alkoholu.
Leczenie zachowawcze w tym schorzeniu skupia się przede wszystkim na dwóch głównych objawach: minimalizacji bólu i zastopowaniu niewydolności trzustki.
Podobnie jak w ostrym, tak i w przewlekłym zapaleniu trzustki ważną rolę odgrywa odpowiednie postępowanie dietetyczne: całkowita abstynencja i ograniczenie spożycia tłuszczów. Niekiedy jednak konieczne jest usunięcie części trzustki, co znosi przewlekle utrzymujący się ból. Taki ból zlikwidować może również drenowanie (usuwanie zawartości) poszerzonych przewodów trzustkowych.
Rak trzustki
Objawy raka trzustki nie są specyficzne, choć tak samo jak w przypadku zapalenia mamy do czynienia z bólami nadbrzusza, chudnięciem i często żółtaczką. Większość chorych przy pojawieniu się tych objawów ma już zaawansowany nowotwór, czasami nawet z przerzutami do sąsiadujących węzłów chłonnych i do wątroby.
Przyczyny raka trzustki nie są znane, ale podkreśla się rolę czynników predysponujących, do których zalicza się m.in.: palenie tytoniu, wysokobiałkową i wysokotłuszczową dietę, przewlekłe zapalenie trzustki, kamicę czy niedokrwistość Addisona-Biermera.
U części chorych pierwszym objawem choroby może być żółtaczka, zwłaszcza jeżeli pojawi się bez napadu bólu, poza tym pojawienie się cukrzycy lub zaburzeń gospodarki węglowodanowej.
W diagnostyce raka trzustki stosuje się USG, tomografię komputerową, czasami endoskopową cholangiopankreatografię wsteczną. Potwierdzenie obecności komórek nowotworowych w biopsji aspiracyjnej cienkoigłowej nie jest niezbędne dla decyzji o operacji; badanie to natomiast jest przydatne w wypadku nieoperacyjności guza i decyzji o chemioterapii.
Leczenie raka trzustki w większości przypadków jest operacyjne. Osoby niezakwalifikowane do takich zabiegów leczy się paliatywnie. W przypadku narastającej żółtaczki – podejmuje się próbę leczenia endoskopowego oraz protezowanie dróg żółciowych lub drenaż dróg żółciowych.
Aleksandra Orłowska