Swoją nazwę zawdzięcza temu, że przez cały dzień zwraca się ku słońcu. Wysoko ceniony za niezwykły wygląd i uważany za afrodyzjak, rozpowszechnił się w Europie w XVI wieku. Początkowo był uważany za roślinę wyłącznie ozdobną. Dopiero z czasem nauczono się wyłuskiwać i podgryzać jego nasiona. A potem wykorzystywać ich właściwości.
Słonecznik pochodzi z południa Ameryki Północnej. Rozmaite jego gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne, lecznicze, spożywcze i przemysłowe. Najpowszechniejszy z nich, zwany słonecznikiem zwyczajnym (Helianthus annuus L.), ma pokrytą włoskami, drewniejącą łodygę o wysokości od 1,2 m do 4 m. Z łodygi tej wyrastają szorstkie liście o sercowatym kształcie. Złociste, języczkowate kwiaty jak płomyki otaczają wielkie, okrągłe kwiatostany na szczycie rośliny. Koszyczki kwiatowe dochodzą do średnicy 30 cm. Są niezwykle ozdobne. Kwitną w okresie od lipca do października, dostarczając pszczelim rojom dużo pyłku i nektaru. Kwiaty zawierają między innymi olejek eteryczny, barwniki flawonowe i karotenowe, cholinę oraz betainę. Wytwarza się z nich preparaty przeciwgorączkowe i przeciwmalaryczne (gdy brak chininy, choremu można podać nalewkę właśnie z kwiatów słonecznika).
Różne gatunki i podgatunki tej rośliny są uprawiane dla celów spożywczych. Jadalne nasiona odmian oleistych zawierają około 45 proc. tłuszczu. Bardzo smaczne ziarna bogate w białko, nienasycone kwasy tłuszczowe, kwas foliowy, potas, żelazo, wapń, magnez, cynk i witaminę E oraz A i D dodawane są do chleba, bułek i wypieków cukierniczych.
Dziś trudno powiedzieć, kto pierwszy wpadł na pomysł wytwarzania oleju z nasion. Ma on jasnożółtą barwę i jest uważany za jeden z najlepszych olejów roślinnych. Ze względu na jego właściwości (zwłaszcza zawartość tłuszczów wielonienasyconych), nie powinno się go podgrzewać do temperatury powyżej 100°C. Zawiera on dużo kwasu linolowego, sterole i przeciwutleniacze (witaminę E). Dobrze wpływa na odporność oraz na pracę układu krwionośnego, nerwowego i pokarmowego.
Bardzo ciekawa jest również bulwiasta odmiana tej rośliny, zwana topinamburem. Była ona niegdyś powszechnie uprawiana w Europie. Podziemne, różnokolorowe bulwy z białym lub żółtym miąższem o słodkawym smaku przypominają guzowate ziemniaki i mają liczne odżywcze zalety. Są warzywem cenionym zwłaszcza w diecie osób chorych na cukrzycę.