Trudno znaleźć w ludzkim organizmie narząd mniejszy, a przy tym bardziej istotny od przysadki mózgowej. Ta mała struktura nieco większa od ziarna grochu kontroluje całą naszą gospodarkę hormonalną. Ważąc zaledwie 0,5–0,8 g pełni kluczową rolę w prawidłowym funkcjonowaniu innych narządów. Złożone zaburzenia spowodowane rozległym uszkodzeniem przysadki wymagają podawania aż kilku hormonów w celu ich skorygowania. Brak przyjmowania przez chorego substancji zastępujących naturalne hormony produkowane przez przysadkę niestety kończy się fatalnie ponieważ są one niezbędne do życia.
Przysadka mózgowa zlokalizowana jest w podstawie czaszki, w samym środku głowy. Znajdujące się za jamą nosową duże powietrzne przestrzenie to zatoki klinowe. Oddzielają one część górną (nosową) gardła od wnętrza czaszki, w której znajduje się mózg. Górna powierzchnia podstawy czaszki charakteryzuje się niewielkim zagłębieniem w zatokach klinowych zwanym siodłem (dawna nazwa siodło tureckie). I w tym zagłębieniu znajduje się przysadka. Z mózgiem łączy ją cienkie pasmo tkanek zwane lejkiem. Ponieważ przysadka przykryta jest od góry przeponą siodła – łącznotkankową błoną będącą częścią opony twardej, lejek przebija przeponę siodła przez otwór średnicy kilku milimetrów, łącząc przysadkę z podwzgórzem – częścią mózgu, która poza wieloma innymi ważnymi funkcjami... kontroluje pracę przysadki.
Przysadka składa się z części nerwowej (tylny płat), części pośredniej i części gruczołowej (przedni płat), która stanowi 70 proc. masy gruczołu. Przedni płat przysadki wydziela hormony, regulujące aktywność innych gruczołów organizmu.
Najważniejszymi hormonami przedniego płata przysadki są:
- Hormon adrenokortykotropowy (ACTH), który stymuluje aktywność kory nadnerczy. Niedobór ACTH wywołuje groźną dla życia niedoczynność kory nadnerczy. Zaś nadmiar ACTH prowadzi do nadczynności kory nadnerczy (tzw. choroba Cushinga).
- Hormon tyreotropowy (TSH) – pobudzający tarczycę do wydzielania hormonów (tyroksyny i trójjodotyroniny). Brak wydzielanego przez przysadkę TSH prowadzi do wtórnej niedoczynności tarczycy, natomiast nadmiar tego hormonu wywołuje rzadką postać nadczynności gruczołu dokrewnego.
- Hormon wzrostu (GH) – pobudzający wzrost dzieci, a ponadto wywierający wpływ na gospodarkę białkową, tłuszczową i węglowodanową organizmu. Pobudza przyswajanie aminokwasów i zwiększa syntezę białka. Nadmierne wydzielanie hormonu w okresie wzrostu prowadzi do tzw. gigantyzmu (bardzo wysoki wzrost – powyżej 200 cm u mężczyzn i 190 cm u kobiet), a u osób dorosłych do akromegalii (powiększenie rąk, stóp i części kostnych twarzy, z charakterystycznym uwydatnieniem żuchwy i „pogrubieniem” rysów twarzy). Niedobór hormonu wzrostu u dzieci analogicznie prowadzi do karłowatości.
- Gonadotropiny (FSH i LH) – hormony kontrolujące działanie jąder u mężczyzn i jajników u kobiet. Niedomagająca przysadka w zakresie wydzielania gonadotropin prowadzi wtórnie do hipogonadyzmu, czyli niedostatecznej funkcji jajników i jąder.
- Prolaktyna (PRL) – hormon regulujący wytwarzanie mleka przez piersi. Wysoki poziom prolaktyny jest charakterystyczny dla ciąży i okresu karmienia. Nadmierne wydzielanie prolaktyny prowadzi do zaburzeń miesiączkowania u kobiet, a u obojga płci może być powodem bezpłodności.
- Hormon melanotropowy (MSH) – wpływający na czynność melanocytów (czyli komórek barwnikowych), co powoduje nasilenia zabarwienia skóry.
Tylny płat przysadki magazynuje i wydziela hormony produkowane przez podwzgórze. Należą do nich:
- Wazopresyna (hormon antydiuretyczny, ADH) – zagęszczający mocz i powodujący zatrzymanie wody w organizmie. Brak wazopresyny wywołuje moczówkę prostą objawiającą się nadmiernym pragnieniem i nadmiernym wydzielaniem moczu.
- Oksytocyna – hormon pobudzający skurcze mięśni gładkich macicy podczas porodu.
Dr n. med. Radosław Michalik