Pokrzywka, czyli różnego rodzaju swędzące bąble, pojawia się bardzo często, jednak rzadko kto zdaje sobie sprawę, że ma wiele odmian, niektóre z nich, chociaż na pozór wyglądają niegroźne, mogą mieć nieprzyjemne, a czasem nawet niebezpieczne skutki.
Najprościej pokrzywki można podzielić na alergiczne i niealergiczne. Te pierwsze są wynikiem reakcji alergicznych z przeciwciałami w klasie E., istnieją natomiast pokarmy, które uwalniają histaminę bezpośrednio, bez reakcji alergicznej, takie na przykład jak: owoce morza, tuńczyk, szampan, niektóre czerwone wina, żółty ser.
Objawem pokrzywki jest pojawiający się nagle i znikający bez śladu bąbel pokrzywkowy, o barwie porcelanowobiałej lub różowej, zawsze towarzyszy mu nasilony świąd. Bąble pokrzywkowe są różnej wielkości, mogą mieć rozmiar łepka od szpilki, a czasami zajmować nawet pół tułowia.
Na skutek wzmożonej przepuszczalności naczyń, spowodowanej działaniem wywoływanych przez reakcję alergiczną substancji chemicznych, surowica przechodzi z naczyń do skóry właściwej, powstaje obrzęk i w ten sposób tworzą się bąble pokrzywkowe. Jeśli natomiast obrzęk nie dotyczy skóry właściwej, lecz płyn przesiękowy znajduje się w tkance podskórnej, wówczas powstaje duży guz, na przykład brzękną całe wargi, powieki, a u mężczyzn napletek. Taki obrzęk nazywa się obrzękiem Quincke’ego.
Pokrzywka może być toksyczna, pochodzenia alergicznego i fizykalna. Pokrzywkę pochodzenia alergicznego można podzielić na zależną od mechanizmu pierwszego i zależną od mechanizmu trzeciego. Pierwszy typ występuje nagle, natychmiast, po upływie 20 sekund do pół minuty po zadziałania alergenu, którym najczęściej są leki i pokarmy, natomiast pokrzywka zależna od mechanizmu 3 pojawia się po kilku godzinach, utrzymuje się dłużej, nie ustępuje tak nagle i świąd może być mniej nasilony. Pokrzywkę alergiczną mogą spowodować alergeny wziewne, a więc kurz, nasiona, pyłki kwiatowe, pyłki drzew, pyłki traw, alergeny pokarmowe, leki, bakterie, grzyby i pleśnie, alergeny kontaktowe jak futra zwierząt (najprostszym przykładem pokrzywki kontaktowej, ale niealergicznej jest oparzenie pokrzywą). Zdarzają się również reakcje pseudoalergiczne, które może wywoływać białko jaja kurzego, skorupiaki, truskawki, wino i niektóre leki. Reakcje te mają objawy pokrzywki alergicznej, lecz nie mają charakteru alergicznego. Powstają wskutek działania histaminy obecnej w tych produktach.
Pokrzywki mogą występować nagle, są to pokrzywki ostre, i przewlekłe, które mogą utrzymywać się parę lat. Pokrzywkę ostrą wywołują pokarmy, leki, alergeny wziewne, alergeny kontaktowe, natomiast pokrzywka typu choroby posurowiczej jest zawiązana z trzecim typem reakcji i w przeciwieństwie do pokrzywki ostrej występuje nie od razu, tylko po upływie 6–12 dni po kontakcie z alergenem. Czynnikami wywołującymi są najczęściej surowice, leki, pokarmy, towarzyszy jej gorączka, złe samopoczucie, bóle, białkomocz; najczęściej leczy się ją sterydami.
Pokrzywka przewlekła występuje rzadziej niż ostra i dotyczy głównie dorosłych. Mechanizm jest najczęściej niealergiczny, ale mogą ją również wywoływać alergeny pokarmowe i aeroalergeny (alergeny powietrzne). Przyczyną pokrzywki przewlekłej są zazwyczaj zakaźne ogniska wewnątrzustrojowe, własne hormony. Może mieć związek z centralnym układem nerwowym (tzw. pokrzywka psychogenna) lub związek z układem wegetatywnym, (może pojawiać się np. pod wpływem ciepła, pocenia się).
Możemy rozróżnić pokrzywkę aspirynową, która występuje po każdym zażyciu aspiryny i niektórych innych środków, które działają podobnie jak aspiryna, np. benzoesan sodu, używany do konserwowania produktów spożywczych; pokrzywkę cholinergiczną, czyli taką, która występuje pod wpływem pocenia się, głównie u młodych mężczyzn na skutek stresu, ciepła, wysiłku fizycznego; pokrzywki fizykalne, które powstają wskutek reakcji na ciepło, zimno, promienie słoneczne, ultrafiolet A; pokrzywki kontaktowe, czyli występujące w wyniku kontaktu z alergenem; pokrzywki idiopatyczne występujące bez przyczyny i pokrzywki autoimmunologiczne, przewlekłe, występująca na skutek autoagresji.
Pokrzywka aspirynowa – 30% chorych na pokrzywkę przewlekłą ma pokrzywkę aspirynową, diagnostyka w takim wypadku polega na eliminowaniu wszystkiego, co może zawierać aspirynę, a więc oprócz aspiryny także maliny, wiśnie, lipę, wierzbę, benzoesany, barwniki spożywcze, awokado, śliwki, ciemne winogrona, czarne jagody, czarne porzeczki, tymianek i oregano, bądź też na prowokacji, czyli podaniu pół tabletki aspiryny. Leczy się antyhistaminikami, tymoleptykami.
Na pokrzywkę cholinergiczną choruje około 4–5% pacjentów. Charakteryzuje się drobnymi, swędzącymi, powierzchownymi bąblami pokrzywkowymi, otoczonymi czerwoną obwódką, wysiew powstaje szybko, trwa krótko, nawraca w ciągu wielu lat, prowokuje się poprzez próbę wysiłkową (np. kilkadziesiąt przysiadów). Powstaje w wyniku pobudzenia włókien afferentnych dochodzących do gruczołów potowych i leczy się poprzez podawanie hydroxyzyny i wysokich dawek blokerów receptora H1 (leków antyhistaminowych).
Pokrzywki fizykalne dzielą się na cieplną, z zimna, świetlną i wywołaną (polegającą na tym, że w miejscu zadrapania pojawia się bąbel pokrzywkowy kształtu zadrapania).
Pokrzywka cieplna powstaje po ogrzaniu miejscowym do 38–40 stopni, mechanizm powstawania jest niealergiczny. W celu prowokacji wykonuje się test z ciepłą wodą, polegający na umieszczeniu ręki pacjenta w naczyniu z wodą o odpowiedniej temperaturze. Leczenie polega na przyzwyczajaniu do tej temperatury, a więc hartowaniu i podawaniu hydroxyzyny.
W przypadku pokrzywki z zimna wystarczy oziębienie skóry o 2–3 stopnie. Prowokuje się ją za pomocą próby z lodem. Leczenie polega na hartowaniu – przyzwyczajaniu do coraz niższych temperatur, podawaniu leków antyhistaminowych, blokerów receptorów histaminy 1. i 2. typu, trankwilizerów, a nawet penicyliny prokainowej.
Pokrzywka świetlna powstaje wskutek działania promieni słonecznych, głównie u ludzi w wieku 20–30 lat. Leczenie polega na fotochemoterapii. Podaje się również leki przeciwhistaminowe w dużych dawkach, 10-krotnie większych niż w przypadku innych pokrzywek, leki przeciwmalaryczne, beta-karoten, kremy z filtrami.
Pokrzywka wywołana, o podłożu psychogennym, występuje na skutek nadmiernego drapania swędzącego miejsca. Samo swędzenie nie jest objawem choroby, dopiero w wyniku drapania powstają bąble.
Pokrzywka opóźniona z ucisku występuje około 20. roku życia. Objawia się bolesnymi obrzękami po 4–8 godzinach po silnym ucisku, robią się swędzące bąble pokrzywkowe, towarzyszy im gorączka, leukocytoza, przyspieszone OB. Jest to pokrzywka trudna do stwierdzenia, ponieważ pacjenci nie zawsze kojarzą przyczynę, która zdarzyła się kilka godzin wcześniej. W celu prowokacji wykonuje się specjalne testy, tak zwaną próbę klockową, polegającą na posadzeniu pacjenta na dwóch klockach na okres około dwóch godzin. Po 6–8 godzinach od próby pojawiają się bąble, obrzęki i podwyższona ciepłota ciała. W morfologii krwi stwierdza się podwyższona liczbę granulocytów wielojądrzastych (leukocyty, segmenty w rozmazie). Gdy wynik próby jest pozytywny, podaje się leki przeciwhistaminowe i kortykosteroidy.
Pokrzywka kontaktowa może mieć podłoże alergiczne i niealergiczne. Niealergiczną wywołują ryby morskie, lateks, futra zwierzęce i roztocza, leki, olejki eteryczne, żywice epoksydowe, warzywa i owoce. Leczenie to głównie unikanie kontaktu z substancją wywołującą zmiany i podawanie leków przeciwhistaminowych.
Pokrzywka idiopatyczna może być spowodowana ogniskami zakażenia, czynnikami psychogennymi, czynnikami autoimmunologicznymi.
Pokrzywka naczyniowa to specyficzny rodzaj pokrzywki, która może poprzedzać lub towarzyszyć chorobom autoimmunologicznym, szczególnie kolagenozom. Najskuteczniejsze w tym przypadku są leki immunosupresyjne.
Należy pamiętać, że w przypadku stwierdzenia pokrzywki alergicznej, zwłaszcza charakteryzującej się ostrym przebiegiem, należy zawsze mieć przy sobie adrenalinę. Są również specjalne zastrzyki bezigłowe, umożliwiające szybką iniekcję nawet przez ubranie. Jest to tak ważne dlatego, że nie zawsze istnieje możliwość skontaktowania się z lekarzem (na przykład podczas spaceru w lesie), a w przypadku nagłej reakcji alergicznej, chociażby po użądleniu przez owady, jeśli nie mamy przy sobie odpowiedniego antidotum, pozostaje tylko natychmiastowe wezwanie pogotowia.
Jacek Kania
Konsultacja merytoryczna: prof. dr hab. med. Waldemar Placek