Piwne polewki i lekarstwa

Dobre dla każdego

W staropolskich domach złocisty trunek był nie tylko stałym towarzyszem wszelkich biesiad czy uroczystości rodzinnych; od wieku dziecięcego aż do jesieni życia nasi sarmaccy przodkowie na co dzień zaspokajali nim swoje pragnienie. Szczególna rola przypadła piwu na wsi, gdzie niedostatki pożywienia uzupełniano tym właśnie trunkiem; dzięki swej kaloryczności (1 litr zawiera od 200 do 1600 kcal, w zależności od tego jaka ilość słodu została zużyta do warzenia piwa) pozwalał skutecznie uzupełnić niedobór odpowiednich dla organizmu składników. Dzienne spożycie piwa na dorosłego mieszkańca np. Prus Królewskich wynosiło od 1 do 2 litrów.

Na wsi gatunki piwa znacznie różniły się od tych występujących w miastach; piwo robione na potrzeby chłopów zazwyczaj występowało w postaci cienkusza, lekkiego trunku sporządzanego najczęściej bez dodatku chmielu. Gorsza jakość warunkowała niższą cenę; tym samym każdego było na nie stać i dlatego stanowiło trunek najbardziej popularny aż do drugiej połowy XVII wieku, kiedy to na szeroką skalę rozwinęła się produkcja wódki.

Dzieci karmiono polewką piwną z dodatkiem chleba, gimnazjalna młodzież w mieście również otrzymywała zupę z piwa lub samo piwo, które stawiano na równi z innymi posiłkami. Zaopatrywano w nie szpitale, sierocińce i więzienia, gdzie stanowiło istotny element niezbędnej strawy. Powszechny zwyczaj picia piwa zagościł na spotkaniach bractw rzemieślniczych (cechowych), a robotników dniówkowych często wynagradzano litrami trunku.

Złoty środek

W medycynie epoki nowożytnej, kiedy rzadko rozpoznawano źródło choroby, a ludowa wiara w rzucanie uroków i odwoływanie ich zastępowała właściwe leczenie, często jedynym skutecznym sposobem zapobiegania chorobie było ziołolecznictwo. I choć nie zawsze udało się przywrócić chorego do zdrowia, ziołowe odwary przynosiły ulgę cierpiącym. Piwo traktowano z jednej strony jako rozpuszczalnik ziół, z drugiej stosowano je jako dodatek do rozmaitych medykamentów.

W grzanym piwie podawano np. leczącą wszystkie choroby driakiew (skabiozę). Lekarstwem na żółtaczkę był mieczyk warzony w browarnianym napoju. Na bóle zębów najskuteczniejsza okazywała się ciepła mieszanka piwa z chmielem, który zwiększał jej dezynfekujące działanie. Wskazana była również do płukania chorego gardła. Jeśli ktoś został ukąszony przez żmiję lub ugryzł go wściekły pies, podawano mu odwar z korzenia lubczyka warzonego w piwie; w occie piwnym grzano skórkę żytniego chleba, która leczyła potłuczenia.

Powszechne zastosowanie w medycynie ludowej miały piwa ziołowe, które uboższym warstwom ludności zalecano pić w czasie panowania zarazy. Piwo z anyżem lub kminkiem regulowało trawienie, usuwało kolkę i wzdęcia; wierzbowe stosowano na problemy nerkowe, z dodatkiem kopru – na kaszel i choroby oczu. Piwo z rozmarynem leczyło serce i regulowało cykl menstruacjny.

Dodatkowo do celów leczniczych wykorzystywano wysuszony słód piwny, który starty na mąkę rozpuszczano, a uformowane z niego plastry przykładano na guzy, wrzody i rozmaite „zapuchłe twardości”.

Płyn wiecznej młodości

Dama dbająca o gładkie lico nie mogła obyć się bez kąpieli w białym piwie, które czyniły skórę gładką i zdrową. Podobne działanie przypisywano grzanemu piwu z kminkiem lub z tłuczonym z masłem koprem włoskim, który to specyfik należało pić rano na czczo oraz przed snem (ten ostatni miał być jednocześnie smaczny i spokojny...).

Na obolałe od tańca nogi zalecano godzinną kąpiel w piwie z dodatkiem masła.

Złoty trunek uważany był też za skuteczny środek wpływający na potencję...

Polewki i odwary

Zastosowanie piwa jako pożywienia miało rozmaite przyczyny. Z jednej strony uzupełniało ubogą chłopską dietę, z drugiej traktowane było jako lekka strawa w zestawie śniadaniowym szlachty i magnaterii.

Ranne posiłki obfitowały w biermuski, gramatki, chlebówki – polewki piwne z dodatkiem cukru, jaj, szafranu lub cynamonu i z kawałkami chleba. Równie często jadano je w porze podwieczorku, na ciepło lub na zimno.

Tanie, pożywne i lekkostrawne, przyrządzane ze słabszych gatunków piwa zupy stanowiły w staropolskim menu ubogich i bogatych danie nie tylko powszednie; w poszczególnych okresach roku kościelnego traktowano je jako dania postne, a więc skromne i niewyszukane (zwyczaj gotowania polewek piwnych w czasie postu przetrwał przynajmniej do początku XX wieku, o czym świadczą przepisy z ówczesnych książek kucharskich).

Piwa i octu z niego powstałego używano w kuchni nowożytnej do przyprawiania sałaty, zmiękczania twardego, suchego mięsa, a drożdży piwnych do wypieku chleba i ciast. Na zamożniejszych stołach gościły gotowane w piwie ryby, raki i galarety (np. ze szczupaka) do zrobienia których niezbędny był piwny wywar.

Maria Ochorowicz-Monatowa, Uniwersalna książka kucharska.

Zupa piwna

Półtora litra piwa zagotować pod przykryciem, aby nie zwietrzało i zaprawić pół litrem kwaśnej śmietany, którą rozbić z trzy czwarte łyżki mąki, zagotować raz i wsypać cukru do smaku. Wlać do wazy kipiącą na pokrajany w kostkę twaróg.

Gatunki piwa występujące w XVI–XVII wieku w Prusach Królewskich:

(wg Andrzeja Klondera)

• gdańskie dubeltowe (6 korcy słodu) – 1423 kcal (1 litr)
• jęczmienne pełne (3 korce słodu) – 856 kcal
• jęczmienne pełne (1,5 korca słodu) – 568 kcal
• piwo stołowe – tafelbier (0,6 korca słodu) – 397 kcal
• pszeniczne białe (1,2 korca słodu) – 526 kcal

Rycerze kuflowi

Ze wszystkich korzyści, jakie dawało picie piwa, najbardziej cenione były sarmackie zabawy. Te wesołe, nadzwyczaj lubiane przez szlachtę wydarzenia kończyły się spełnieniem osobliwych toastów: gdy szlachcic nie wypił jednym haustem garnca piwa, wtórujący mu przyśpiewką kompani uzupełniali „za karę” naczynie do pełna, a potem jeszcze raz i ponownie... aż delikwent podołał zadaniu, co miało o nim świadczyć jak najlepiej. Sarmackie zabawy nierzadko niestety kończyły się bójką w karczmie albo obrabowaniem zamroczonego już szlachcica.

Ponieważ wyznawano zasadę: Kiedy dobre piwo, pijmy je co żywo, nie brakowało wśród pospólstwa opilców i wiecznie podchmielonych zawadiaków, którzy bez przerwy zakłócali publiczny porządek, prowokując bójki i utarczki.

Oczywiście upijanie się prowadziło do utraty apetytu, przewlekłych bólów głowy, zaburzeń wzroku, a nawet padaczki. Co niektórzy stosowali przeciw upijaniu się niezawodne środki: np. pili przed zabawą olej migdałowy, a w trakcie biesiady jadali gorzkie migdały.

Z dobrodziejstw płynących z kosztowania piwa i traktowania go jako pożytecznego dla organizmu trunku umieli korzystać nieliczni, ci, którzy zasięgając porad lekarzy przekonywali się, że smakowity, niezbyt mocny trunek z pewnością może być pożyteczny. Pozostali lekkomyślnie nadużywali popularnego napoju i jak to opisuje ks. Jędrzej Kitowicz: Tam, gdzie piwo było w modzie, pili go od śniadania do obiadu, od obiadu do poduszki, co nikomu nie mogło wyjść na zdrowie...

Katarzyna Skulimowska