Ołów jest jednym z lepiej poznanych metali ciężkich stanowiących duże zagrożenie dla zdrowia człowieka. Jest to pierwiastek mało ruchliwy, którego czas trwania w klimacie umiarkowanym jest oceniany na tysiące lat. Największe zagrożenie dla ekosystemów stanowi zanieczyszczenie ołowiem gleb kwaśnych. Zwiększenie stężenia ołowiu wiąże się przede wszystkim z działalnością człowieka.
Ołów był jednym z metali znanych i wykorzystywanych przez różne cywilizacje już w starożytności (egipska czy rzymska), zarówno do „celów leczniczych” jak i do dawnych „kosmetyków”. Tworzone też z niego rury do akweduktów czy naczynia do picia i jedzenia. Ołów znajdował się również w farbach wykorzystywanych przez malarzy.
Dziś spekuluje się, że Van Gogh zatruł się ołowiem z farb, którymi malował swoje słynne dzieła. Tym również tłumaczono jego zachowania i stan zdrowia.
Niestety ołów jest wykorzystywany przez współczesną cywilizację w bardzo rozmaity sposób, pomimo że dziś już wiemy znacznie więcej o jego negatywnym działaniu na środowisko i organizm człowieka. Np. u nas wciąż jest pospolitym dodatkiem do paliw pojazdów zmechanizowanych. Rury ołowiane i dziś gdzieniegdzie są używane, nic więc dziwnego, że ołów często występuje w wodzie pitnej w naszych domach. Zdarza się to zwłaszcza w domach budowanych w latach 1940–1960. Także w glebach wykrywa się ołów tym częściej, im bliżej są one szlaków komunikacyjnych.
Ołów jest jednym z lepiej poznanych metali ciężkich stanowiących poważne zagrożenie dla zdrowia człowieka. Może uszkadzać komórki nerwowe, powodować niedokrwistość, zanik mięśni, letarg i upośledzenie umysłowe (ołowicę).
Dzieci są znacznie bardziej wrażliwe na działanie ołowiu niż dorośli, ze względu na rozmiar i wagę ciała. W dodatku istnieje tendencja do znacznie większej retencji ołowiu w ich organizmach z uwagi na wzrost i swoisty metabolizm. Dzięki większej ruchliwości dzieci bawiąc się mogą też zainhalować więcej tego pierwiastka.
W Polsce do zagrożenia ołowiem zdecydowanie przyczynia się używanie benzyny ołowiowej. Do narządów najbardziej zagrożonych na zatrucia ołowiem należą: wątroba, nerki, szpik kostny i mózg.
W emisjach metali ciężkich z transportu dominuje ołów, przewyższając znacznie emisję innych metali. W latach od 1981 do 1986 obserwowano stały wzrost emisji tego metalu. Dopiero w 1987 roku nastąpił jej spadek o 20%. Wynikało to praktycznie z faktu ograniczenia zawartości ołowiu w benzynach.
W 1992 roku zanotowano spadek emisji ołowiu o 50% przy jednoczesnym wzroście zużycia benzyn. Również emisja metali ciężkich do powietrza z hutnictwa wykazuje tendencje spadkową. Największy spadek (17-krotny) dotyczył kadmu, 10-krotny miedzi, a 7-krotny ołowiu.
Tendencję spadkową wykazuje także emisja metali z produkcji materiałów budowlanych, choć nie przekracza ona 50%. Największą emisję zanotowano w przypadku rtęci, cynku oraz ołowiu. W hutnictwie żelaza i stali 4-krotny spadek dotyczy arsenu, chromu i miedzi, trzykrotny cynku i dwukrotny ołowiu i rtęci.
Przy spalaniu węgla kamiennego największą emisję zanotowano dla cynku, ołowiu i miedzi, a najniższą dla rtęci. Największy udział miały przy tym indywidualne paleniska domowe, a następnie kotłownie przemysłowe, kotłownie komunalne, elektrownie i elektrociepłownie, a najmniejszy ciepłownie rejonowe. Jest to w pewnym stopniu w proporcji do zużycia węgla. Warto przy tym zauważyć, że skuteczność urządzeń odpylających była zupełnie odwrotna.
Znacznie mniejsza emisja metali ciężkich do atmosfery miała miejsce w przypadku węgla brunatnego i innych paliw.
Wczesne objawy zatrucia ołowiem to zmęczenie, zawroty głowy (vertigo), bóle głowy, bóle stawów, zaburzenia koncentracji. Do chronicznych objawów należą między innymi: anoreksja, osłabienie mięśni, zaburzenia pamięci, trudności z uczeniem się, dysfunkcje psychomotoryczne, niestabilność emocjonalna. Do charakterystycznych objawów zatrucia ołowiem należy między innymi niebieskoczarna obwódka na dziąsłach. Ołowiowi przypisuje się też syndrom nagłej śmiertelności u dzieci (SIDS) Sudden Infant Death Syndrom. Zwiększony poziom ołowiu we krwi znajduje się często u dzieci z autyzmem. Jest on też szczególnie niebezpieczny dla kobiet w ciąży, gdyż może mieć bardzo negatywny wpływ na płód.
Nie wykazano dotychczas, czy ołów jest konieczny do normalnego rozwoju roślin, pomimo że istnieje obszerna literatura na temat zawartości ołowiu w różnych roślinach oraz jego szkodliwości.
Wapnowanie oraz intensywne nawożenie fosforowe z dodatkiem siarki może ograniczyć pobieranie ołowiu z gleby przez rośliny.
Ten skrajnie toksyczny minerał jest zbędnym składnikiem organizmów zwierzęcych. Ciało ludzkie przyswaja go z trudem, ale jego alarmująca wszechobecność w powietrzu, glebie czy wodzie wzmaga ten proces.
Ołów dostaje się do organizmu różnymi drogami – przez żywność świeżą i z konserw, z wody, farb, z roślin, które wyrosły na glebie zanieczyszczonej ołowiem, naczyń pokrytych warstwą ołowiu, przez zanieczyszczone powietrze, poprzez pory skóry, układ oddechowy i przewód pokarmowy. Stąd przechodzi do krwi, kości i miękkich tkanek ciała, a zwłaszcza do wątroby. Ołów ogranicza funkcje mózgu, głównie u dzieci.
Zagrożeniem jest też mieszkanie w centrum miasta, gdzie ma miejsce duży ruch i silne skażenie spalinami samochodowymi zwłaszcza w krajach, gdzie powszechnie używa się jeszcze benzyny z dodatkiem czteroetylku ołowiu.
Z organizmu ołów jest wydalany poprzez pot, włosy i paznokcie oraz z odchodami. Może przyczyniać się do niszczenia chrząstki i powodować artretyzm. Ze względu na podobieństwo zębów do kości może przyczynić się także do szybszego powstawania ubytków w zębach. Bardzo prostym sposobem wykrywania zatruć ołowiem jest analiza włosów.
Interakcje:
zatruciu ołowiem przeciwdziała właściwe spożycie wapnia, żelaza, cynku i miedzi, witaminy C, E oraz aminokwasy: I-lysina, I-cysteina, I-cystina. Ołów zastępuje wapń i najczęściej jest zlokalizowany w kościach. Dlatego to przy braku wapnia występuje często zwiększony poziom ołowiu. Jeśli proporcja żelaza do ołowiu równa się 4,4 do 1 to jest to potencjalne zagrożenie zdrowia.
Stanisław K. Wiąckowski