Nadnercza – budowa, hormony, choroby

Położenie i budowa

Nadnercza usytuowane są w przestrzeni zaotrzewnowej, nad górnymi biegunami nerek. Występują parzyście, kształtem przypominając płaskie twory o przekroju półksiężycowym lub trójkątnym. Kilkucentymetrowej długości, ważą zaledwie po kilka gramów (4,5–5 g każde), a ich grubość waha się od 3 do 6 mm.

Każde nadnercze składa się z części zewnętrznej, czyli kory nadnerczy, oraz wewnętrznej, zwanej rdzeniem nadnerczy. Różnią się zarówno budową, jak i czynnościami. Powstają bowiem z innych tkanek zarodkowych i pełnią inne funkcje w systemie. Część korowa stanowi ok. 80–90% całego nadnercza, natomiast część rdzeniowa – odpowiednio 10–20%.

Te dwa gruczoły dokrewne są niezbędne do życia. Zaledwie kilka dni przeżyły zwierzęta, którym usunięto oba nadnercza. Podawanie im wyciągu z kory nadnerczy podtrzymywało procesy życiowe, natomiast wstrzykiwanie samej adrenaliny (hormonu rdzenia nadnerczy) nie przynosiło efektów. To pozwoliło na wysunięcie wniosku (co do podtrzymywania funkcji życiowych) o wyższości kory nad rdzeniem nadnerczy.

Chociaż każdy z hormonów nadnerczy pełni określoną, szczególną rolę w organizmie, potocznie zwykło się określać je wspólną nazwą hormonów stresowych, gdyż pełnią poniekąd rolę układu alarmowego całego ustroju. Przygotowują organizm na spotkanie z niebezpieczeństwem i odpowiednie zachowanie w sytuacjach zagrożenia, stresu czy silnego napięcia.

Hormony wytwarzane przez część rdzeniową

Rdzeń produkuje tzw. katecholaminy, głównie adrenalinę i w mniejszych ilościach noradrenalinę. I to właśnie na wydzielanie adrenaliny istotny wpływ mają emocjonalne pobudki, takie jak strach, gniew czy sytuacja zagrożenia wymagająca podjęcia walki lub obrony. Niekiedy adrenalina określana jest jako hormon „3xf” – tzn. hormon strachu, walki i ucieczki – z angielskiego fright, fight and flight.

Na wydzielanie noradrenaliny natomiast mają wpływ inne czynniki niż te, które zwiększają poziom adrenaliny. Hormon noradrenalina spełnia niezwykle istotną funkcję, przyczyniając się na przykład do utrzymania stałego ciśnienia krwi, zapobiegając tym samym obniżeniu ciśnienia, gdy zmieniamy pozycję ciała z leżącej na siedzącą.

Adrenalina, przekształcając glikogen w glukozę, podnosi poziom cukru we krwi. Bardzo ważne dla organizmu jest również zjawisko lipozy (rozpadu tłuszczów), w efekcie której organizm może uruchomić zasoby energetyczne w stanach wymagających dużej mobilizacji.

Ponadto adrenalina pobudza układ nerwowy i rozszerza źrenice, co jest oznaką szybszego reagowania organizmu na różne bodźce.

Adrenalina ma zastosowanie w laryngologii i stomatologii (m.in. zmniejsza krwawienia). Stosuje się ją także jako lek w ciężkich przypadkach astmy, ostrych odczynach alergicznych, jak również podczas zabiegów reanimacyjnych.

Noradrenalina ma zbliżone działanie do adrenaliny, nie wpływa jednak w ogóle – w przeciwieństwie do adrenaliny – na przemianę materii. Ma zastosowanie w ciężkich stanach niewydolności krążenia.

Hormony wytwarzane przez część korową

Warstwa korowa produkuje trzy rodzaje hormonów: glukokortykoidy (np. kortyzol zwany hydrokortyzonem); mineralokortykoidy (np. aldosteron) oraz hormony płciowe, głównie męskie (androgeny).

Glukokortykoidy kontrolują wiele procesów życiowych organizmu. Dzięki nim człowiek może zapanować nad chłodem, znieść wysokie temperatury, ból, zmobilizować siły do walki lub też przezwyciężenia infekcji. Hormony te znalazły zastosowanie m.in. w leczeniu chorób tkanki łącznej, astmy oskrzelowej, zapobiegają też odrzuceniu przeszczepów narządowych, hamując procesy zapalne i alergiczne. Mają duży wpływ także na procesy przemiany materii.

Mineralokortykoidy głównie regulują poziom sodu i potasu we krwi, przyczyniając się tym samym do utrzymania prawidłowej gospodarki wodno-elektrolitowej ustroju. Regulują poza tym ciśnienie tętnicze, pracę serca i mięśni szkieletowych oraz wpływają na funkcjonowanie układu krążenia. Brak mineralokortykoidów grozi poważnymi konsekwencjami, prowadząc do zagrożenia życia w wyniku utraty sodu i zatrzymania potasu.

Jeśli chodzi o hormony płciowe (androgeny), to nadnercza wytwarzają je w niewielkich ilościach. Większe ilości powstają w jądrach, jako męskie hormony płciowe.

Ich nadmiar w nadnerczach powinien niepokoić, bowiem jest wynikiem zaburzeń genetycznych albo świadczy o istnieniu guzów nadnerczy, które zakłócają ich funkcjonowanie.

Choroby nadnerczy

Najbardziej znaną jest niedoczynność nadnerczy, zwana również chorobą Addisona. Przyczynkiem do jej powstania jest niedostateczna produkcja hormonów w korze nadnerczy w efekcie jej zniszczenia przez gruźlicę nadnerczy lub, częściej, przez proces autoagresji. Choroba powoduje zaburzenie gospodarki wodno-elektrolitowej i węglowodanowej organizmu.

Objawia się ogólnym osłabieniem, brunatnym przebarwieniem skóry oraz brązowymi plamami na błonach śluzowych jamy ustnej i pochwy. Chorego męczą wymioty, bóle kolkowe brzucha, bóle głowy, zaburzenia jelitowe, omdlenia, zaburzenia orientacji.

Leczenie następuje przez podawanie hormonów kory nadnerczy (głównie hydrokortyzonu).

Nadczynność kory nadnerczy, określaną także jako choroba Cushinga, wywołuje gruczolak (nowotwór nabłonkowy wywodzący się z tkanki gruczołowej, zazwyczaj niezłośliwy) lub rak tegoż narządu. Przyczyną nadczynności kory mogą być także zaburzenia układu przysadkowo-podwzgórzowego ze zwiększoną produkcją ACTH (przysadkowy hormon adrenokortykotropowy), co powoduje wtórnie przerost i nadczynność nadnerczy.

Choroba objawia się m.in. zaczerwienieniem i zaokrągleniem rysów twarzy, nagłym przyrostem wagi (kończyny jednak pozostają szczupłe), purpurowymi rozstępami skórnymi, grubym karkiem (tzw. byczy kark), podatnością na powstawanie siniaków, zahamowaniem wzrostu u dzieci, zatrzymaniem rozwoju narządów płciowych, zaburzeniami menstruacji, osteoporozą, nadciśnieniem tętniczym oraz obniżeniem odporności na zakażenia.

Leczenie wyłącznie operacyjne.

Agnieszka Tuszyńska