Laboratoryjna analiza moczu

Wyniki analizy moczu mogą pomóc w rozpoznaniu m.in. chorób dróg moczowych, nerek i wątroby, w diagnozie cukrzycy i żółtaczki.

Badanie określa prawidłowość wydzielania przez nerki, pozwala na oznaczenie obecności ponad 100 różnych substancji. Ocenie podlegają cechy fizyczne (barwa, przejrzystość, zapach, odczyn, ciężar właściwy, osmolalność, czyli zdolność zagęszczania moczu), cechy chemiczne (cukier, białko, urobilinogen, bilirubina, ciała ketonowe) oraz osad moczu (nabłonki, krwinki białe, krwinki czerwone, wałeczki, lipidy, śluz, bakterie, grzyby, pasożyty, składniki mineralne).

W specjalistycznym badaniu moczu można m.in. określić parametry wydalania: elektrolitów – np. sodu, potasu, wapnia, magnezu i fosforanu, końcowych produktów przemiany materii (tzw. związków azotu): mocznika, amoniaku, jonu amonowego, kreatyniny i kwasu moczowego, wielkość filtracji kłębkowej, wydalania hormonów lub ich metabolitów – np. hormonów nadnerczy (kortizol, adrenalina) i hormonu wzrostu (GH).

Przed badaniem

W dniu poprzedzającym badanie nie należy wykonywać ciężkich prac fizycznych i zrezygnować z wysokobiałkowej diety.

Od tego, w jaki sposób mocz zostanie pobrany, może zależeć wynik badania. Na czczo, po uprzednim podmyciu (to bardzo ważne!) do specjalnego pojemniczka, który można kupić w aptece, oddajemy mocz z tzw. środkowego strumienia (tzn. po uprzednim 2–3 sek. oddaniu moczu do muszli); do podstawowej analizy z reguły wystarcza 50–100 ml. Próbka moczu powinna być dostarczona do laboratorium jak najszybciej – możliwie w ciągu 2 godzin. Aby badanie było miarodajne koniecznie trzeba wykonać je po całonocnej (co najmniej 5-godzinnej) przerwie w oddawaniu moczu.

W diagnostyce niektórych zaburzeń metabolicznych i czynnościowych wielu narządów, np. nerek, wątroby, gruczołów wydzielania wewnętrznego, niezbędne mogą się okazać specjalistyczne badania moczu. Ich zakres i rodzaj lekarz ustala indywidualnie dla każdego pacjenta. Do tych szczegółowych badań wymagane jest dostarczenie do laboratorium próbki moczu zebranego w ściśle określonym przedziale czasu, np. w czasie 24 godzin.

Dobowa zbiórka moczu

 Zbiórkę moczu przeprowadza się dokładnie w czasie 24 godzin. W dniu rozpoczęcia badania, o godz. np. 7 pierwszy mocz należy oddać do muszli klozetowej, a każdą następną porcję – całą – do specjalnego pojemnika, i tak aż do drugiego dnia, do godz. 7 (ten mocz jest ostatnią porcją, przeznaczoną do badania. W czasie zbiórki pojemnik z moczem powinien znajdować się w chłodnym i zacienionym pomieszczeniu.
Po zakończeniu zbiórki zawartość pojemnika należy dokładnie wymieszać, zmierzyć objętość i do mniejszego pojemnika odlać ok. 100 ml i dostarczyć do laboratorium. Na karteczce dołączonej do próbki moczu, zawierającej dane o osobie badanej, należy podać dokładny czas rozpoczęcia i zakończenia zbiórki oraz całkowitą objętość zebranego moczu.
Jeżeli z jakiegoś powodu nawet jedna porcja moczu nie została oddana do „zbiorczego” pojemnika, badanie nie będzie dokładne i powinno być powtórzone.

Czytanie z moczu

W badaniu moczu określa się:

• barwę – prawidłowy mocz na kolor słomkowożółty, zabarwienie jednak zależy od stopnia zagęszczenia moczu: po wypiciu dużej ilości płynów mocz jest prawie bezbarwny, natomiast przy odwodnieniu organizmu może mieć barwę pomarańczowobrązową. Zielonożółty lub bardzo ciemny mocz występuje u osób chorych na żółtaczkę, różowy lub purpurowoczerwony może świadczyć o obecności krwi albo barwników zawartych w lekach lub żywności, np. w burakach
• przejrzystość – mętny mocz może oznaczać obecność bakterii, krwi i śluzu; występuje w ropnych zapaleniach dróg moczowych, a także w niektórych postaciach kamicy nerkowej
• zapach – niektóre choroby zmieniają zapach moczu (zakażenie bakterią E. coli może powodować cuchnący zapach, w cukrzycy zapach może być słodkawy lub przypominający aceton), przy stosowaniu antybiotyków, które są wydalane przez nerki zapach może być również wyczuwalny w moczu
• ciężar właściwy – prawidłowa wartość: 1,016–1,022 kg/l. Ciężar właściwy zbliżony do wartości ciężaru wody, czyli 1 kg/l, może sugerować złą filtrację nerek
• odczyn – prawidłowy to lekko kwaśny (pH 4,5–6), ale parametr ten zależy również od rodzaju spożywanych pokarmów. Badanie to ma zastosowanie głównie w leczeniu zaburzeń równowagi kwasowo-zasadowej i gospodarki wodno-elektrolitowej i diagnostyce kamieni nerkowych
• białko – poniżej 0,5 g białka na dobę – znikomy białkomocz, od 0,5 do 3,5 g jest to białkomocz mierny; powyżej 3,5 g białka na dobę wskazuje na znaczne uszkodzenie kłębuszka nerkowego.
• Obecność niewielkich ilości białka w moczu nie zawsze oznacza chorobę – białkomocz może pojawiać się także u zdrowego człowieka po dużym wysiłku fizycznym, w wyniku gorączki, pod wpływem zimna lub po energicznym badaniu okolicy lędźwiowej, gdzie znajdują się nerki
• cukier – prawidłowo w moczu nie ma glukozy lub znajduje się w niewielkiej ilości. Cukier może pojawiać się w moczu osoby z cukrzycą lub osoby z uszkodzonymi albo chorymi nerkami
• krew – leukocyty, czyli krwinki białe, w liczbie ponad 10 w polu widzenia pod mikroskopem mogą być skutkiem ostrego i przewlekłego bakteryjnego zakażenia układu moczowego. Dla potwierdzenia zakażenia lekarz może zlecić wykonanie posiewu moczu i wyhodowanie w pracowni bakteriologicznej bakterii odpowiedzialnej za zapalenie.
  Krwinki czerwone, czyli erytrocyty. W moczu ludzi zdrowych mogą być zauważone 1–2 krwinki. Jeżeli można je wykryć w badaniu mikroskopowym, określa się to krwinkomoczem, jeśli natomiast obecność krwi w moczu stwierdzić można gołym okiem – krwiomoczem.
  Przyczyną krwinko- lub krwiomoczu może być schorzenie nerek, moczowodów, pęcherza moczowego, cewki moczowej, także kamica układu moczowego lub atak kolki nerkowej.
• bakterie – ich obecność może świadczyć o infekcji pęcherza lub innych części układu moczowego
• ciała ketonowe (aceton i kwas acetooctowy) mogą być obecne w moczu osób niedożywionych, pozostających na diecie bogatotłuszczowej, w stanach gorączkowych, przy ciężkiej niewydolności nerek także u chorych na cukrzycę. Ich obecność w wydalanym moczu może świadczyć o zaburzeniu gospodarki węglowodanowej i tłuszczowej
• bilirubina – barwnik, który nie powinien znajdować się w moczu zdrowego człowieka. Jego obecność może sugerować choroby wątroby, przeszkody w drogach żółciowych (np. kamica przewodowa)
• urobilinogen – z moczem wydalamy jednorazowo bardzo małe ilości tego barwnika – ok. 0,1 mg. Zwiększone wydalanie stwierdza się np. w żółtaczce hemolitycznej lub wirusowym zapaleniu wątroby
• wałeczki – prawidłowo powinno się stwierdzać od 2 tys. do 5 tys. wałeczków szklistych na dobę. Podwyższony poziom służy do różnicowania chorób nerek, obecność większej ilości wałeczków może świadczyć o patologii nerek. 
  W chorobach nerek oraz dróg moczowych mogą się pojawiać różne rodzaje wałeczków, np. przy odmiedniczkowym zapaleniu nerek – wałeczki leukocytarne, a w przypadku kłębkowego zapalenia nerek, w osadzie moczu spotyka się wałeczki z krwinek czerwonych 
• składniki mineralne – w prawidłowym moczu mogą występować niewielkie ilości kryształów kwasu moczowego, moczanów wapnia i szczawianów wapnia. Ich obecność zależy od pH oraz diety, stąd ich wykrycie w moczu nie ma większego znaczenia diagnostycznego, za wyjątkiem profilaktyki i leczenia kamicy nerkowej
• nabłonki płaskie – w prawidłowym moczu mogą występować w niewielkich ilościach nabłonki płaskie wielokątne. U kobiet ich liczba może wzrosnąć w pierwszym trymestrze ciąży lub przed okresem menstruacyjnym. Ilość komórek nabłonkowych wzrasta również w stanach zapalnych miejsc, które pokryte są tym nabłonkiem, głównie podczas zapalenia cewki moczowej
• nabłonki okrągłe – pojawienie się ich w moczu sugeruje kłębuszkowe zapalenie nerek lub martwicę cewek nerkowych
• lipidy – ich obecność świadczy o uszkodzeniu nerek. W moczu z lipidami obserwuje się ponadto wałeczki tłuszczowe, kryształy cholesterolu oraz znaczny białkomocz
• pasma śluzu – mogą występować w zapalenia dróg moczowych.

Z wynikami do lekarza

Każde laboratorium, niezależnie od rezultatów badania powinno podawać zakres norm, bowiem laboratoria wykorzystują różne metody i sprzęt dla których normy mogą różnić się od ogólnie przyjętych.

Każdy proces analityczny jest obarczony błędem przypadkowym, którego nie da się całkowicie wyeliminować. Interpretacja wyniku badania zawsze należy do lekarza, który uwzględnia wszystkie czynniki, mogące mieć wpływ na wynik.

A.O.

*  *  *

Posiew moczu

 Jest to badanie moczu wykonywane w celu potwierdzenia zakażenia dróg moczowych i może wskazać, jaka bakteria jest odpowiedzialna za zakażenie. Oddanie moczu powinno się poprzedzić umyciem zewnętrznych narządów płciowych ciepłą bieżącą wodą.
Bardzo ważne jest szybkie dostarczenie pojemnika z moczem do laboratorium, gdyż przechowywanie go przez kilka godzin w temperaturze pokojowej grozi namnożeniem się bakterii i przekłamaniem wyniku badania.
Wynik badania stanowi nazwa bakterii odpowiedzialnej za rozwój zakażenia oraz jej stężenie w mililitrze moczu. Do wyniku może być dołączony antybiogram – wrażliwość bakterii wyhodowanej z moczu pacjenta na różne antybiotyki.

Badanie moczu w kierunku fenyloketonurii

 Wszystkie noworodki urodzone w Polsce objęte są obligatoryjnymi badaniami wykrywającymi fenyloketonurię i wrodzoną niedoczynność tarczycy (hipotyreozę).

Pod koniec 3 miesiąca życia specjalny pasek bibuły należy nasączyć świeżo oddanym moczem dziecka, następnie wysuszyć go w temperaturze pokojowej. Do bibuły trzeba dołączyć karteczkę z informacjami: nazwisko i imię oraz datę urodzenia badanego dziecka, z podaniem dokładnego adresu zamieszkania rodziców. Tak przygotowaną bibułę z załączoną informacją o dziecku można włożyć do koperty i przesłać bezzwłocznie pocztą do najbliższego laboratorium wykonującego to badanie.
Wynik badania przekazywany jest w formie opisu z podaniem wartości liczbowych badanych parametrów.

Fenyloketonuria jest rzadko występującą wrodzoną chorobą przemiany materii, która prowadzi do upośledzenia umysłowego, o ile nie jest odpowiednio wcześnie rozpoznana i właściwie leczona.

Diureza dobowa

czyli dobowa ilość moczu u zdrowego człowieka wynosi od 600 ml do 2000 ml – ok. 75% płynów wypitych w ciągu całego dnia.

Skąpomocz

Jeżeli objętość moczu jest mniejsza niż 400 ml na dobę, mówimy o wystąpieniu skąpomoczu, który najczęściej jest objawem chorób nerek i świadczy pośrednio o stanie nawodnienia organizmu.