Kwas foliowy (witamina B9)

Do głównych funkcji kwasu foliowego należą: zachowanie kodu genetycznego komórek, regulacja podziałów komórkowych oraz przekazywanie cech dziedzicznych. Kwas foliowy jest uważany za pokarm dla mózgu. Jest potrzebny do produkcji energii i powstawania czerwonych krwinek. Stanowi także bardzo poważny czynnik odpornościowy, uczestniczący w powstawaniu i funkcjonowaniu białych krwinek.

Działa przeciwanemicznie, gdyż regeneruje czerwone ciałka krwi. W organizmie ludzkim produkują go bakterie jelitowe, ale w ilościach, które nie pokrywają dziennego zapotrzebowania. Niewielkie ilości tej witaminy są przechowywane w wątrobie. Antybiotyki i sulfamidy hamują syntezę kwasu foliowego, gdyż niszczą bakterie jelitowe, które go produkują. Wchłanianie folianów odbywa się przypuszczalnie wzdłuż całej długości błony śluzowej jelita cienkiego. Niski poziom kwasu foliowego może prowadzić do rozwoju anemii megaloblastycznej (makrocytowej). Występuje ona u 20% kobiet w ciąży, a obserwuje się ją również i u dzieci. Z kałem wydala się 20% spożytego folianu, który nie został wchłonięty oraz pewną część witaminy zsyntetyzowanej przez florę okrężnicy. Z moczem wydala się niewiele kwasu foliowego.

Kwas foliowy powinien być stosowany w leczeniu wszelkiego rodzaju anemii. Niektórzy autorzy podają, że foldyna działa też przeciw nowotworom, celiakii, stanom zapalnym wątroby.

Kwas foliowy jest bardzo wrażliwy na działanie temperatury i tlenu. Gotowanie powoduje znaczne straty. Zapewnienie odpowiedniej jego dawki w pożywieniu staje się poważnym problemem w szpitalach, stołówkach czy bufetach, gdzie potrawy trzyma się w wysokiej temperaturze lub przygotowuje się je w kuchenkach mikrofalowych.

Witamina B9 spełnia w organizmie bardzo ważną rolę. Jest prekursorem kwasu tetrahydrofoliowego – koenzymu przenoszącego pojedyncze grupy węglowe w reakcjach enzymatycznych, w przemianie aminokwasów oraz fosfolipidów. Działa jako koenzym podczas syntezy DNA i RNA.

Jest nader ważna dla prawidłowego podziału i replikacji komórek. Ułatwia tworzenie się puryn i piramidyn niezbędnych do powstawania kwasów nukleinowych przy produkcji nowych komórek, przy produkcji komórek krwi i w syntezie nowych komórek w procesach naprawczych organizmu. Pozwala także na produkcję przekaźników nerwowych – np. serotoniny – które wpływają na samopoczucie, sen i apetyt.

Kwas foliowy pobudza apetyt i stymuluje produkcję kwasu solnego w przewodzie pokarmowym. Niektóre źródła podają, że może on zapobiegać dysplazji, tj. przedrakowym zmianom w komórkach szyjki macicy.

Niedobory

Do charakterystycznych objawów niedoboru kwasu foliowego należy zaliczyć: owrzodzony, zaczerwieniony język, anemię, apatię, zaburzenia w trawieniu, zmęczenie, siwienie włosów, zahamowanie wzrostu, bezsenność, trudności w oddychaniu, kłopoty z pamięcią, paranoję, osłabienie, bóle głowy, kołatanie serca, rozdrażnienie. Niedobory tej witaminy mogą zdarzyć się u osób dorosłych po długotrwałym, jednostronnym odżywianiu, u nadużywających alkoholu, a ponadto u poszczących czy stosujących głodówki.

Niedobór kwasu foliowego charakteryzuje się głównie niedokrwistością oraz zmianami w szpiku kostnym, ponieważ hamuje wzrost i rozmnażanie zwłaszcza tych komórek, które mają szybki rozwój i żyją krótko. Podobne objawy spotykane są przy braku witaminy B12.

Niedobory kwasu foliowego to najbardziej rozpowszechniona awitaminoza na świecie. U około 45% ludzi stwierdza się zbyt niski poziom tej witaminy, co stwarza poważne problemy zdrowotne, szczególnie u osób starszych. Niektóre badania wskazują na związek między niskim spożyciem kwasu foliowego i wzrostem poziomu homocysteiny, co podnosi zagrożenie chorobami serca. Niedobór kwasu foliowego towarzyszy alkoholizmowi oraz niedokrwistościom występującym w okresie niemowlęcym, w czasie ciąży, a także w przypadku nowotworów złośliwych.

Kwas foliowy jest szczególnie ważny u kobiet w ciąży i u przyjmujących pigułki antykoncepcyjne. Pomaga w regulowaniu embrionalnego i płodowego powstawania komórek nerwowych, co jest ważne dla normalnego rozwoju. Zapobiega to między innymi defektom cewy nerwowej embrionu, jak rozszczep kręgosłupa, uszkodzenie mózgu, a także deformacjom jamy ustnej, jak rozszczep podniebienia czy zajęcza warga. Pomaga również zapobiegać przedwczesnemu urodzeniu dziecka. Zwiększone spożywanie kwasu foliowego należałoby rozpocząć możliwie przed zapłodnieniem i kontynuować przez pierwsze trzy miesiące ciąży. Krytyczne zdarzenia w rozwoju płodu zachodzą bowiem w ciągu pierwszych sześciu tygodni ciąży, tj. zanim większość kobiet zorientuje się, że zaszła w ciążę.

Objawy niedoboru tej witaminy mogą też spowodować choroby jelit związane ze złym wchłanianiem pokarmów. Niedobór kwasu foliowego stwierdzono u 24% chorych leczonych chirurgicznie w szpitalach Wielkiej Brytanii. Charakteryzował się on depresją, apatią, infekcjami jamy ustnej, niewydolnością oddechową, zawrotami głowy i szarym zabarwieniem skóry. Również długotrwała utrata apetytu i przewlekłe choroby, jak np. alergia glutenowa, mogą wskazywać na niedobór tej witaminy.

Występowanie

Kwas foliowy występuje w dużych ilościach w jarzynach zielonolistnych (brokuły, szpinak, szparagi), pełnym ziarnie zbóż (brązowy ryż jęczmień), w kiełkach pszenicy, otrębach, warzywach strączkowych (groszek, soczewica). Źródłem kwasu foliowego są też: awokado, buraki, daktyle, pomarańcze, orzechy, nerki, wątroba, wołowina, kurczak, baranina, wieprzowina, łosoś, tuńczyk, drożdże i grzyby.

Zapotrzebowanie

dobowe na kwas foliowy u dorosłych ocenia się na 0,4 mg. W okresie ciąży wzrasta ono o dodatkowe 0,8 mg, zaś w czasie laktacji o dodatkowe 0,5 mg na dobę. Również doustne środki antykoncepcyjne mogą zwiększać zapotrzebowanie na kwas foliowy.

Interakcje

Na większą aktywność kwasu foliowego wpływa równoczesna obecność witaminy B12, niacyny i witaminy C. Kwas foliowy może ukrywać niedobór witaminy B12.

Niektóre leki – np. stosowane w chorobach nowotworowych i chorobach układu moczowego czy aspiryna – działają antagonistycznie w stosunku do kwasu foliowego. Mogą one hamować prawidłowe działanie tej witaminy i powodować objawy niedoborowe. Uzupełniające dawki folacyny powinni też otrzymywać chorzy cierpiący na anemię i reumatoidalne zapalenie stawów. Spożywanie dużej ilości płynów zawierających kofeinę może wpłynąć na wzrost tempa niszczenia chromosomów, związanego z niedoborem kwasu foliowego.

Stanisław K. Wiąckowski