Krzem obok tlenu jest najbardziej rozpowszechnionym pierwiastkiem w otaczającym nas środowisku. W odróżnieniu od szeregu pierwiastków śladowych nie kumuluje się w organizmie, dlatego jego zawartość nie przekracza 0,001% masy ciała. Mimo tak małej zawartości można go spotkać we wszystkich tkankach i organach. Najwięcej krzemu występuje w: aorcie, tchawicy, płucach, skórze, kościach, śledzionie, włosach, paznokciach, szkliwie zębów i ścięgnach. Poza tym krzem w postaci kwasu ortokrzemowego występuje stale w surowicy krwi.
Przez wiele dziesięcioleci istniało przekonanie o obojętności fizjologicznej tego pierwiastka, uważano go za balast lub wręcz za szkodliwy. Dziś już wiadomo, że krzem jest jednym z oligoelementów odgrywających bardzo istotną rolę w życiu człowieka.
Wykazano, że bierze udział w metabolizmie lipidów, przemianach związków fosforu, a także w metabolizmie erytrocytów. Połączenia krzemu aktywnie uczestniczą w procesach wzrostu różnych tkanek, przede wszystkim włosów, chrząstek, paznokci i kości. Krzem odgrywa też ważną rolę w biosyntezie kolagenu, glikozoaminoglikanów oraz procesach uwapnienia (kalcyfikacji) kości, zapewniając im elastyczność. W naczyniach krwionośnych zawarty jest w elastynie, która zapobiega odkładaniu się lipidów.
Ważną funkcją krzemu, głównie zaś kwasu ortokrzemowego jest hamowanie wchłaniania w przewodzie pokarmowym oraz kompleksowanie i przez to unieczynnianie w płynach tkankowych jonów glinu (aluminium). Mają one toksyczne działanie na tkankę łączną, mogą też przyczyniać się do procesów otępiennych, w tym choroby Alzheimera. Związki krzemu wpływają korzystnie na prawidłową elastyczność naskórka i tkanki łącznej oraz na przepuszczalność ścian naczyń krwionośnych.
Zaburzenia metabolizmu związków krzemu w organizmie człowieka prowadzą do wielu procesów patologicznych takich jak miażdżyca, cukrzyca, choroby skórne, nowotwory, gruźlica i kamica nerkowa. Poza tym powodują obniżenie odporności immunologicznej i starzenie się organizmu.
Z wiekiem zawartość krzemu w narządach i tkankach, także w kościach w istotny sposób zmniejsza się. Zaburzenia w zakresie gospodarki krzemem, jego zawartości w tkankach stwierdzono m.in. w przebiegu gruźlicy, niektórych nowotworów i miażdżycy.
Objawy niedoboru związków krzemu to różnego rodzaju zaburzenia ze strony tkanki łącznej i kości:
- obniżenie poziomu kolagenu w kościach
- niedorozwój kości, chrząstek i stawów
- nieprawidłowa struktura czaszki i innych kości.
Źródłem tego cennego pierwiastka jest ciemne pieczywo, produkty zbożowe z pełnego przemiału, kasze, otręby, płatki oraz wiele gatunków warzyw i owoców (szparagi, pietruszka, kalafior, szpinak, chrzan, ogórki, seler, buraki, pestki słonecznika, marchew, groszek, rzodkiewka, ziemniaki, kukurydza, pieczarki, cebula, soja, jabłka, suszone śliwki), mleko, herbatki ze skrzypu polnego, pokrzywy, rdest ptasi, podbiał. Pamiętać jednak należy, że skrzyp polny zawiera tzw. antywitaminę B1 i dlatego w przypadku dłuższej kuracji zielem skrzypu należy przyjmować tiaminę (witaminę B1).
Jednym z ważniejszych źródeł krzemu dla człowieka jest też woda pitna zwierająca różne rozpuszczalne związki krzemu. W pokarmach i lekach występują dwie grupy związków krzemu, które można określić jako krzem przyswajalny i nieprzyswajalny. Postacią przyswajalną jest głównie kwas ortokrzemowy, który jako słaby kwas w organizmach żywych występuje prawie wyłącznie w formie niezdysocjowanej i w takiej postaci jest transportowany do różnych komórek i tkanek.
Ze względu na to, że krzem odgrywa istotną rolę fizjologiczną wymaga prowadzenia monitoringu zawartości kwasu ortokrzemowego w produktach spożywczych. Szczególnie ważne jest to w odniesieniu do odżywek i diety dla niemowląt i dzieci, dla których jest pierwiastkiem budulcowym i jego niedobory mogą wpływać ujemnie na rozwój. Dlatego m.in. należy dbać, by procesy technologiczne stosowane w produkcji środków spożywczych nie powodowały transformacji kwasu ortokrzemowego w nieprzyswajalną formę bezwodnikową.
Prof. dr hab. n. farm Irena Kozakiewicz