Ubezwłasnowolnienie służy dobru osoby, która z powodu stanu zdrowia psychicznego nie potrafi dostatecznie troszczyć się o swoje interesy. Taka osoba bowiem potrzebuje pomocy w zarządzaniu własnymi sprawami i majątkiem. W zależności od sytuacji sąd orzeka ubezwłasnowolnienie całkowite lub częściowe.
Ubezwłasnowolnienie całkowite
Ubezwłasnowolnić całkowicie można osobę, która ukończyła trzynaście lat, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Dla takiej osoby ustanawia się opiekuna, chyba że pozostaje ona jeszcze pod władzą rodzicielską. W pierwszej kolejności opiekunem zostaje małżonek, a w przypadku jego braku rodzice czy rodzeństwo ubezwłasnowolnionego, jeżeli nie godzi to w jego dobro.
Podobnie jak rodzic nad dzieckiem, opiekun sprawuje pieczę nad osobą ubezwłasnowolnioną, zarządza jej majątkiem oraz reprezentuje ją. Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie posiada zdolności do czynności prawnych, dlatego wszelkie czynności przez nią dokonane są nieważne. Nie może zatem złożyć oświadczenia woli (np. spisać testamentu, wyrazić zgody na leczenie), sprzedać samochodu, wynająć mieszkania lub wziąć kredytu. Wszelkich czynności w jej imieniu dokonuje opiekun. Skoro jednak małe dziecko może zrobić zakupy w sklepie, także osoba ubezwłasnowolniona całkowicie może skutecznie dokonać czynności należących do drobnych, bieżących spraw życia codziennego, takich jak zakupy czy wizyta u fryzjera. Jeśli jednak nawet taka czynność pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie tej osoby, to i ona jest nieważna. Aby opiekun nie nadużywał swej władzy, podlega kontroli sądu i musi uzyskać jego zgodę we wszelkich ważniejszych sprawach dotyczących osoby lub majątku ubezwłasnowolnionego. Nie może zatem bez zgody sądu zgodzić się na poważniejszy zabieg, umieścić ubezwłasnowolnionego w zakładzie opiekuńczym ani też sprzedać jego mieszkania. Nadto opiekun musi składać w sądzie okresowe sprawozdania z opieki oraz rachunki z zarządu majątkiem.
Ubezwłasnowolnienie częściowe
Ubezwłasnowolnić częściowo można jedynie osobę pełnoletnią, która z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, potrzebuje pomocy do prowadzenia jej spraw, a jej stan nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego. Dla takiej osoby ustanawia się kuratora, który sprawuje pieczę nad osobą ubezwłasnowolnioną, a gdy sąd uzna to za konieczne, także reprezentuje ją i zarządza jej majątkiem. Osoba ubezwłasnowolniona częściowo ma prawny status podobny do dziecka pomiędzy 13. a 18. rokiem życia, może zatem sama dokonywać jedynie niektórych czynności prawnych. Do ważności czynności, przez którą zaciąga ona zobowiązanie (np. kupuje sprzęt RTV na raty) albo rozporządza swoimi prawami (sprzedaje samochód, dokonuje darowizny) potrzebna jest zgoda kuratora. Jeśli ubezwłasnowolniony zawarł umowę bez takiej zgody (np. wynajął mieszkanie, wziął pożyczkę), do jej ważności konieczne jest potwierdzenie umowy przez przedstawiciela. Kurator, podobnie jak opiekun, w sprawach ważniejszych musi również wystąpić o zgodę sądu. Osoba ubezwłasnowolniona częściowo może bez zgody przedstawiciela ustawowego zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach oraz rozporządzać dowolnie oddanymi jej przez kuratora do swobodnego użytku przedmiotami majątkowymi, chyba że do danej czynności prawnej (np. przekraczającej zwykły zarząd) nie wystarcza zgoda przedstawiciela ustawowego. Może również rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów (np. przeznaczania zarobków na narkotyki lub alkohol) postanowi inaczej. Osoba ubezwłasnowolniona częściowo może także swobodnie nawiązać stosunek pracy i dokonywać czynności prawnych, które dotyczą tego stosunku. Jeżeli jednak ów stosunek pracy sprzeciwia się dobru osoby ubezwłasnowolnionej, można go – po uzyskaniu zezwoleniem sądu opiekuńczego – rozwiązać.
Wniosek o ubezwłasnowolnienie
Wniosek o ubezwłasnowolnienie mogą złożyć jedynie: małżonek osoby, która ma być ubezwłasnowolniona, jej krewni w linii prostej (rodzice, dziadkowie, dzieci, itd.), rodzeństwo, przedstawiciel ustawowy oraz prokurator. Krewni mogą wystąpić z wnioskiem dopiero wtedy, gdy osoba ta nie ma przedstawiciela ustawowego (np. rodziców). Jeżeli złożymy wniosek w złej wierze lub lekkomyślnie, grozi nam grzywna do 1000 zł. Sprawy o ubezwłasnowolnienie są rozpatrywane przez sąd okręgowy położony w miejscu zamieszkania (lub pobytu) osoby, której dotyczy wniosek. Tam też należy złożyć wniosek. Jeżeli wnioskujemy o ubezwłasnowolnienie z powodu choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego, sąd zażąda w wyznaczonym terminie przedstawienia świadectwa lekarskiego od lekarza psychiatry o stanie psychicznym osoby, której dotyczy wniosek, lub opinii psychologa o stopniu niepełnosprawności umysłowej tej osoby. Jeśli zaś przyczyną ubezwłasnowolnienia ma być alkoholizm lub narkomania, sąd zażąda także przedstawienia zaświadczenia poradni przeciwalkoholowej lub poradni leczenia uzależnień. Nasz wniosek zostanie odrzucony, gdy nie uprawdopodabnia istnienia zaburzeń psychicznych u osoby, której dotyczy albo gdy nie złożymy żądanego świadectwa, opinii lub zaświadczenia, chyba że złożenie takich dokumentów nie jest możliwe. W toku postępowania sądowego osoba, której dotyczy wniosek, musi być zbadana przez biegłego lekarza psychiatrę lub neurologa, a także psychologa, którzy m.in. oceniają zdolności badanego do samodzielnego kierowania swoim postępowaniem i prowadzenia swych spraw. W razie potrzeby można oddać osobę, której dotyczy wniosek, pod obserwację w zakładzie leczniczym.
Uchylenie ubezwłasnowolnienia
Ubezwłasnowolnienie można uchylić, gdy ustaną przyczyny, dla których je orzeczono, można także zmienić jego zakres z całkowitego na częściowe i odwrotnie. Z wnioskiem o uchylenie albo zmianę ubezwłasnowolnienia może wystąpić także ubezwłasnowolniony.