To głównie wirusy, bakterie oraz szereg czynników chemicznych i fizycznych są powodem kaszlu. One to uszkadzają śluzówkę dróg oddechowych i wywołują zapalenie. Błona śluzowa ulega obrzękowi i produkuje gęsty śluz pokrywający ściany oskrzeli, który wyzwala fizjologiczny odruch obronny organizmu. Kaszel oczyszcza zakażone lub zanieczyszczone drogi oddechowe.
Kaszel może być suchy albo wilgotny. Kaszel suchy występuje w zakażeniach wirusowych, w różnych chorobach opłucnej i śródpiersia. Kaszel wilgotny, z odkrztuszaniem wydzieliny, czyli plwociny, występuje w zakażeniach bakteryjnych, w przewlekłych chorobach oskrzeli, w ropniach i nowotworach płuc.
Napad nocnego suchego kaszlu może poprzedzać atak astmy. Szczególnie często dotyka to małe dzieci. Kaszel u starszych dzieci może wskazywać na alergię, zwłaszcza kiedy utrzymuje się długo po infekcjach wirusowych, występuje po wysiłku albo pojawia się przy zmianie pogody. Pokasływanie może mieć również pozaoddechowe powody. Cierpi na nie 6–8 proc. chorych na nadciśnienie tętnicze jako skutek uboczny stosowanych leków.
Plwocina w kaszlu bywa zwykle bezbarwna i wodnista. Żółtozielony kolor i gęsta konsystencja świadczy o zakażeniu bakteriami. Ropna i cuchnąca wydzielina może wskazywać na otwierający się w oskrzeli ropień lub rak płuca. Gęsta zdarza się w środkowej i końcowej fazie astmy. Zawsze powinna niepokoić domieszka krwi w plwocinie. Zwłaszcza pod postacią pasemek charakterystycznych dla raka płuc. Ale krew pojawia się także w rozstrzeniach oskrzeli oraz w gruźlicy i ropniach płuc. Może też być objawem zwykłego krwawienia z tylnej części nosa albo wynikać z pozapłucnych powodów (niewydolności lub wady serca, leczenia przeciwzakrzepowego).
Zależnie od rodzaju kaszlu stosuje się różne preparaty lecznicze. Przy kaszlu suchym są to leki hamujące odruch kaszlowy, przy kaszlu mokrym środki zmniejszające lepkość wydzieliny oskrzelowej. Podstawowym składnikiem preparatów stosowanych przy kaszlu suchym są związki dekstometrofanu, które tworzą na podrażnionej błonie śluzowej tylnej ściany gardła warstwę ochronną przed czynnikami drażniącymi. Przejście do fazy kaszlu mokrego ułatwiają syropy na bazie jednego ze składników żywic drzew gwajakowych rosnących w Ameryce Środkowej. Podawany doustnie gwajakol jest wchłaniany z przewodu pokarmowego do krwi i następnie wydalany przez drogi oddechowe, gdzie drażni błonę śluzową, pobudzając ją do produkcji wydzieliny i wywołując odruch wykrztuśny. Różne ekstrakty roślinne, jak wyciągi z tymianku i biedrzeńca, upłynniają plwocinę i umożliwiają odkrztuszanie rozrzedzonego śluzu. Mają one również właściwości przeciwwirusowe i przeciwbakteryjne, w związku z czym niszczą chorobotwórcze zarazki.
W zależności od wieku i upodobań środki na kaszel dostępne są w postaci kapsułek, kropli, syropów. Najpóźniej po dwóch tygodniach właściwego leczenia zarówno u dzieci, jak i u dorosłych dolegliwość powinna ustąpić. Jeżeli kaszel trwa dłużej lub dodatkowo następuje podwyższenie temperatury ciała, należy udać się do lekarza. Kaszel jest bowiem głównym objawem ostrego zapalenia oskrzeli zwanego również bronchitem. Choroba ta w 90 proc. przypadków powstaje na skutek zakażenia górnych dróg oddechowych wirusami, a następnie, wtórnie bakteriami. W pozostałych 10 proc. przypadków przyczyną bronchitu jest obniżenie ogólnej odporności albo zetknięcie się z różnymi drażniącymi substancjami. Zapalenie oskrzeli występuje często zimą i wiosną, gdyż powszechne w tym okresie przeziębienia ułatwiają rozwój choroby.
Zapalenie oskrzeli wywołane przez wirusy rozpoczyna się jak zwykłe przeziębieniem z objawami zatkania nosa, pieczenia, drapania i wysychania w gardle. Następnie zarazki atakują błony śluzowe drzewa oskrzelowego. Lekarze mówią wówczas o zstępowaniu infekcji do drzewa oskrzelowego – czyli zespole tchawicy i rozgałęziających się oskrzeli u człowieka. Wzmocnione rusztowaniem chrzęstnym i wysłane błoną śluzową oskrzela wnikają do płuc, dzieląc się na coraz drobniejsze i liczniejsze przewody. Najdalsze rozgałęzienia kończą się pęcherzykami płucnymi. Nieustanny ruch tak zwanych migawek błony śluzowej oskrzeli powoduje przesuwanie się warstwy śluzu pokrywającego nabłonek w kierunku tchawicy i jednocześnie usuwanie obcych ciał, dostających się do organizmu z wdychanym powietrzem.
Zapalenie błony śluzowej drzewa oskrzelowego jest, jak wspomniano, następstwem zakażenia wirusowego dróg oddechowych. Zazwyczaj trwa od 7 do 14 dni. Objawami choroby są kaszel, gorączka, ogólne osłabienie, ból w klatce piersiowej. Nieraz towarzyszy im duszność i brak apetytu. Kaszel jest początkowo suchy, później mokry, czyli połączony z wykrztuszaniem plwociny. Kolor wydzieliny, od bezbarwnej do zielonkawej, zależy od nasilenia się stanu zapalnego oskrzeli.
Zapalenie oskrzeli leczy się środkami łagodzącymi suchy kaszel i upłynniającymi gęstą wydzielinę mokrego kaszlu oraz lekami napotnymi i przeciwgorączkowymi. We wtórnym ropnym zapaleniu oskrzeli podaje się antybiotyki oraz inne środki odkażające drogi oddechowe. Chory powinien leżeć w łóżku. U małych dzieci i osób starszych przebieg choroby może być bardzo ciężki. Najmłodsi nie mają jeszcze dojrzałego układu odpornościowego, natomiast u najstarszych układ ten jest już osłabiony wiekiem. Istnieje wówczas duże niebezpieczeństwo przejścia zapalenia w formę przewlekłą albo zakażenia tkanki płucnej i zachorowania na zapalenie płuc.
Zakażenia wirusowe, często powikłane zakażeniem bakteryjnym, są przyczyną nieżytu spastycznego, czyli kurczowego, oskrzeli u niemowląt i małych dzieci. Przeciągające się i powtarzające zapalenie oskrzeli wymaga dokładnej obserwacji lekarskiej!
Przewlekłe zapalenie oskrzeli może być następstwem powtarzających się zakażeń zarazkami albo występować u osób stale narażonych na drażniące działanie chemikaliów i pyłów. Szczególnie zagrożeni są wdychający dym papierosowy, zarówno nałogowi palacze, jak i inne osoby przebywające w zadymionym papierosami pomieszczeniu. Chorzy co pewien czas doznają napadów silnego kaszlu i duszności połączonej z sinicą, ustępującej z chwilą odkrztuszenia gęstej plwociny. W niektórych przypadkach po kilku latach rozwija się rozedma płuc. Przewlekłe zapalenie oskrzeli leczymy poprzez unikanie przeziębień i przebywania w atmosferze zapylonej, zakaz palenia tytoniu, przyjmowanie środków i leków wykrztuśnych, sulfonamidów i antybiotyków.
Uporczywy lub napadowy kaszel, utrzymujący się mimo leczenia, nasilenie lub zmiana charakteru dolegliwości, szczególnie z wykrztuszaniem i pluciem krwią jest wskazaniem do wykonania specjalistycznego badania – bronchoskopii. Umożliwia ono lekarzowi obejrzenie oskrzeli przy pomocy bronchofiberoskopu. Na końcu giętkiej sondy wprowadzanej w oskrzela znajduje się ruchomy układ optyczny i źródło światła. Obraz ściany oskrzela pokazywany jest za pośrednictwem wiązki włókien światłowodowych. Badanie stosunkowo rzadko grozi powikłaniami i bywa zalecane także wtedy, kiedy chory jest nałogowym palaczem tytoniu i oczywiście stale kaszle.
W następstwie przewlekłych stanów zapalnych w oskrzelach, płucach i opłucnej dochodzi do nabytej rozstrzeni oskrzeli. Rozstrzenie to różnego kształtu rozszerzenia przekroju oskrzeli, prawie zawsze przewlekle zakażone zarazkami. Objawami choroby jest ciągłe pokasływanie, przerywane napadami kaszlu z wykrztuszaniem cuchnącej plwociny. W leczeniu zachowawczym stosuje się m.in. odsysanie plwociny przez bronchoskop i antybiotyki. Leczenie operacyjne polega na wycięciu zmienionej tkanki płucnej.
Najniebezpieczniejszą chorobą oskrzeli jest rak oskrzela, jeden z najczęstszych nowotworów u ludzi dorosłych. Występuje głównie u palaczy tytoniu – stosunek palących do niepalących wynosi 9:1. Jest częstszy u mężczyzn niż u kobiet. Objawami raka oskrzeli są kaszel, czasem krwioplucie, niekiedy tępe i głęboko usadowione bóle. Niestety czasami obecność nowotworu zostaje ujawniona dopiero z powikłaniami: nawracającym zapaleniem płuc, ropniem płuca, wysiękiem w jamie opłucnej, przerzutami do węzłów limfatycznych, wątroby, kości lub mózgu. A zwiastunem tego wszystkiego może być zwykły kaszel...
Aleksander Baliński