Jedno z najczęstszych schorzeń układu moczowego – kamica – polega na wytrącaniu się kamieni w nerkach, moczowodach, pęcherzu i cewce moczowej. Na kamicę cierpi ok. 5 proc. populacji, najczęściej osoby między 20 a 50 rokiem życia. Choroba może jednak zaatakować w każdym wieku, zdarzają się nawet przypadki kamicy u dzieci. Bardziej narażeni na nią są mężczyźni: chorują trzy razy częściej niż kobiety.
Kamica nerkowa może przebiegać bezobjawowo – jeśli kamyki są obłe i nie zatykają dróg moczowych; organizm sam sobie z nimi radzi i wydala je na zewnątrz. Zdarza się, że złogi wykrywa się zupełnie przypadkowo, np. podczas badania USG jamy brzusznej zaleconego z zupełnie innych powodów.
Początkowo kamienie wyglądają jak małe ziarenka piasku i dopóki są niewielkie, nie blokują dróg moczowych i nie powodują skurczu mięśni. Jeśli średnica kamienia nie przekracza 4 mm, aż w 80 proc. przypadków dochodzi do samoistnego wydalenia złogu. Większe kamienie zatykając drogi moczowe, wywołują kolkę nerkową. A kolka to przede wszystkim przeszywający ból w okolicy nerek, promieniujący – zgodnie z kierunkiem przemieszczania się kamienia – wzdłuż moczowodu do podbrzusza i pachwin. Ból z gatunku tych nie do wytrzymania. Poza tym mogą wystąpić nudności i wymioty, podwyższona temperatura ciała, czasami mocz zabarwiony krwią, a także uczucie ucisku i napięcia w żołądku. Czasem obserwuje się bezmocz.
U jednych pacjentów napad kolki nerkowej może wystąpić tylko raz w życiu, u innych bóle w różnym czasie nawracają wraz z wydalaniem kolejnych złogów. Ale są i tacy, którzy „rodzą” kamienie niemal bezboleśnie.
Skąd się biorą?
Istotna przyczyna schorzenia nie jest wyjaśniona. Są jednak czynniki sprzyjające powstawaniu kamieni w drogach moczowych. Duże znaczenie ma nieprawidłowa gospodarka mineralna organizmu, co objawia się zwiększeniem w moczu ilości jonów wapnia i fosforu w postaci szczawianów, moczanów, fosforanów, węglanów i soli fosforoamonowych. W surowicy osób z wadliwą gospodarką mineralną stwierdza się podwyższony poziom wymienionych związków, natomiast w moczu obecność soli mineralnych.
Innym z powodów jest nadmierne zagęszczenie moczu w wyniku picia zbyt małej ilości płynów, wysokiej temperatury otoczenia oraz przetrzymywanie moczu, gruczolak stercza.
Powstawaniu kamicy sprzyjają też nadmierne dawki witaminy D3 (witamina ta zwiększa ilość wapnia przyswajanego przez jelito, który następnie tworzy w nerkach kamienie) i wapnia (aż 80 proc. składu złogów to wapń) oraz niedostateczna ilość magnezu, który hamuje tworzenie się kamieni. Wśród przyczyn wymienia się również zakażenia układu moczowego – m.in. przewlekłe zapalenie nerek.
Przyczyną tworzenia się kamieni nerkowych bywa także dna moczanowa. Wtedy kamienie składają się z kwasu moczowego. Inną przyczyną powstawania kamieni nerkowych może być także guz gruczołu przytarczycowego – gruczolak przytarczyc – łagodny nowotwór wytwarzający zbyt dużo hormonu przytarczyc, który z kolei wysysa wapń z kości do moczu.
W wielu przypadkach nie udaje się ustalić przyczyny kamicy. Określa się ją wtedy mianem samoistnej.
Rodzaje kamicy
Kamica układu moczowego może dotyczyć każdego odcinka dróg moczowych. Wyróżniamy kamicę nerkową, moczowodową, pęcherza moczowego i cewki moczowej. W pierwszym przypadku obecność kamienia w nerce, wcześniej czy później – o ile nie dojdzie do jego przesunięcia do pęcherza – prowadzi do jej uszkodzenia.
O kamicy moczowodowej mówimy wtedy, gdy kamienie przedostają się z nerki do moczowodu. Małe nie utrudniają odpływu moczu i mogą odejść samoistnie. Natomiast większe prowadzą do jego zaburzeń, wodo- lub roponercza.
Kamica pęcherza moczowego charakteryzuje się tym, że kamienie przedostają się do pęcherza z nerek lub powstają w nim podczas zastoju moczu. Dotyczy to szczególnie mężczyzn z przerostem lub nowotworem gruczołu krokowego. Obecność kamieni w pęcherzu powoduje częste oddawanie moczu, nasilające się podczas ruchów ciała, niekiedy krwinkomocz – który, w przeciwieństwie do powodowanego przez kamicę nerkową, złożony jest głównie z erytrocytów świeżych, podczas, gdy w kamicy nerkowej występują głównie krwinki wyługowane.
W kamicy cewki moczowej kamienie schodzą z nerek, rzadko zatrzymują się – więzną w jej uchyłkach i zwężeniach. Utrudniają lub zatrzymują odpływ moczu.
Jaka dieta, taka kamica
Wyróżnia się kilka typów kamicy nerkowej – w zależności od tego, jaka substancja stanowi główny składnik kamieni. Najczęściej występują: kamica wapniowa, szczawianowa, moczanowa, fosforanowa. Rzadziej stwierdzaną, ale uporczywie nawracającą, jest kamica struwitowa. Powstaje ona w przypadku zakażenia moczu bakteriami (bardzo opornymi na leczenie), które rozkładają mocznik do amoniaku. Tylko wyjątkowo spotyka się kamienie ksantynowe i cystynowe.
Wybór właściwej diety zależy od rodzaju kamieni i kryształków obecnych w moczu. Z pożywienia należy wykluczyć pokarmy obfitujące w substancje tworzące złogi w drogach moczowych. Dietę ustala się indywidualnie dla każdego pacjenta, w zależności od składu chemicznego jego kamieni.
W każdym przypadku kamicy nerkowej należy przyjmować większe ilości płynów, aby ilość oddawanego moczu wynosiła ok. 2 litrów na dobę. Piwoszom ku uciesze dodam, że istnieją w świecie kliniki, gdzie leczniczo podaje się cierpiącym na kamicę piwo (o małej zawartości alkoholu).
Przy kamicy wapniowej trzeba ograniczyć mleko i sery, żółtka jaj, winogrona i rośliny strączkowe.
W kamicy szczawianowej należy wykluczyć z diety botwinę, szczaw, rabarbar, cytryny, suszone figi, rośliny strączkowe, szpinak, czekoladę, kakao, mocną kawę i herbatę oraz ostre przyprawy. Ograniczyć trzeba ziemniaki, marchew, buraki, zielony groszek, pomidory i koncentrat pomidorowy, śliwki, agrest, cukier i mleko. Wskazane są ryby i mięso, jajka, kapusta i ogórki, sałata, masło i produkty zbożowe.
W moczanowej odmianie tego schorzenia trzeba wykluczyć podroby, baraninę, tłuste ryby (śledzie i sardynki), czekoladę i kakao, orzechy, mocną kawę i herbatę. Czasami można spożywać wywary mięsne i rybne oraz produkty zbożowe. Bez ograniczeń warzywa, owoce i cukier.
W przypadku kamicy fosforanowej wśród produktów zabronionych są nasiona roślin strączkowych i alkaliczne wody mineralne, ograniczyć trzeba ziemniaki, owoce, warzywa, mleko i jajka. Wskazane są: mięso, ryby, sery, chleb, wszystkie gatunki kasz, makarony i masło.
Jakie badania?
U chorego z objawami kamicy moczowej należy wykonać badania laboratoryjne: badanie ogólne moczu, stężenie kreatyniny w surowicy krwi, stężenie wapnia, fosforanów i kwasu moczowego w surowicy, a w celu wykluczenia metabolicznych czynników ryzyka – posiew moczu.
Podejrzenie kamicy nerkowej musi być potwierdzone odpowiednio dobranymi i właściwie wykonanymi badaniami obrazującymi, dzięki którym możliwe będzie ustalenie lokalizacji i rozległości kamicy.
Radiologiczne zdjęcie przeglądowe jamy brzusznej uwidacznia kamienie uwapnione (ok. 80% wszystkich przypadków kamicy), które w wysokim stopniu pochłaniają promienie X i są dobrze widoczne na zdjęciach rentgenowskich. Kamienie z kwasu moczowego nie są widoczne w obrazie rtg.
Badanie ultrasonograficzne układu moczowego ujawnia kamienie, także niecieniujące i zlokalizowane w nerce. Uwidocznienie kamieni moczowodowych, szczególnie w środkowym odcinku moczowodu oraz kamieni o średnicy mniejszej niż 5 mm może okazać się technicznie niemożliwe.
Podstawowym badaniem obrazowym dróg moczowych jest urografia, która dostarcza najbardziej wiarygodnych informacji dotyczących liczby, lokalizacji i wielkości złogów, a także czynności nerek i stopnia upośledzenia odpływu moczu.
W szczególnych przypadkach lekarz może zlecić także wykonanie spiralnej tomografii komputerowej. To badanie o największej czułości, uwidacznia kamienie niecieniujące, daje też możliwość przestrzennego odtworzenia kształtu kamienia.
Metody usuwania kamieni
Wybór metody usuwania kamieni zależy od lokalizacji, rozległości i kształtu złogów oraz stanu dróg moczowych. Współczesne metody leczenia kamicy moczowej obejmują: rozbijanie kamieni (litotrypsja) falami uderzeniowymi na drobne części, które mogą być wydalone z moczem. To obecnie najpopularniejsza metoda leczenia kamicy moczowej, zastępująca interwencję chirurgiczną.
Przezskórna nefrolitotrypsja (PNL) jest zabiegiem pozwalającym na doszczętne usunięcie złogów z nerki i górnego odcinka moczowodu przez endoskop (nefroskop), wprowadzony bezpośrednio do układu kielichowo-miedniczkowego.
Ureterorenoskopia (URS) jest zabiegiem usuwania lub rozbijania kamieni moczowych za pomocą sztywnego, półsztywnego lub giętkiego endoskopu (ureterorenoskopu), wprowadzanego na drodze wstępującej poprzez cewkę moczową i pęcherz do moczowodu.
Klasyczne zabiegi operacyjne (otwarta chirurgia)
Wskazaniem do leczenia operacyjnego może być rozległa kamica odlewowa, współistnienie wad anatomicznych (m.in. zwężenie szyjek kielichów, kamienie w uchyłkach kielichów położonych ku przodowi, zwężenie połączenia miedniczkowo-moczowodowego), nieprawidłowe położenie nerek, znacznego stopnia otyłość, znaczne skrzywienie kręgosłupa, przykurcze i utrwalone zniekształcenia bioder i kończyn dolnych, oraz inne współistniejące choroby uniemożliwiające wykonanie innych zabiegów.
W przypadku nagłego ataku bólu
Atak kamicy można przerwać podając leki rozkurczowe i przeciwbólowe. Dzięki ich działaniu mięśnie rozluźniają się, kurcze ustępują i mały kamień może wydostać się razem z moczem. Jeżeli jednak dolegliwości nie ustępują, a bólowi towarzyszy podwyższona temperatura, to sygnał, że należy zasięgnąć porady lekarza. Szczególnie niebezpieczne jest zatrzymanie odpływu moczu, a co za tym idzie powstanie infekcji bakteryjnych. Może to bowiem doprowadzić do uszkodzenia nerek.
Ewa Dębicka
* * *
Od zawsze
Kamica układu moczowego towarzyszy człowiekowi od zarania dziejów. Badania archeologiczne wykazały obecność złogów u mumii egipskich pochodzących z około 5000 lat p.n.e.