Zaburzenia pracy tarczycy mogą być bardzo groźne dla zdrowia. Nieleczona nadczynność, jak i niedoczynność tarczycy może doprowadzić do tzw. przełomu tarczycowego, będącego stanem bezpośredniego zagrożenia życia.
Tarczyca jest gruczołem w kształcie motyla, położonym u podstawy szyi po obu stronach tchawicy. Wytwarza ona hormony pobudzające procesy energetyczne w obrębie wszystkich tkanek, a w szczególności wątroby, mięśni, nerek, mózgu, gonad oraz układu chłonnego. Prawidłowe stężenia wykazują działanie stymulujące syntezę białek. Zarówno nadmierne wydzielanie hormonów (nadczynność), jak i zbyt małe (niedoczynność) mają istotny wpływ na funkcjonowanie organizmu.
Czynność tarczycy reguluje przysadka, gruczoł umiejscowiony w mózgu, wytwarzający tyreotropinę – hormon stymulujący tarczycę, określany w skrócie TSH (od ang. Thyroid-Stimulating Hormone). Wzrost stężenia TSH stanowi dla tarczycy sygnał do wychwycenia z krążącej krwi związków jodowych, uwolnienia z nich jodu i wytworzenia hormonów: tyroksyny (T4) i trójjodotyroniny (T3); liczby 3 i 4 oznaczają zawartość atomów jodu w tych hormonach.
Rozpoznanie
Najłatwiej i najszybciej stwierdzić można nadczynność tarczycy, wykonując analizę krwi z oznaczeniem poziomu hormonów T3, T4 i TSH. Powtarzając badania w trakcie kuracji pamiętajmy, aby je wykonać w tym samym laboratorium, ponieważ wyniki mogą się nieznacznie różnić.
Jeżeli tarczyca produkuje nadmiar hormonów często tworzą się guzki – zimne (nie produkujące hormonów) lub gorące (aktywne). Jedne i drugie mogą w przyszłości zezłośliwieć (szczególnie te aktywne).
Aby upewnić się, czy diagnoza była właściwa, lekarz może zlecić dodatkowo badanie USG, scyntygrafię lub biopsję aspiracyjną cienkoigłową (BAC), jak również rtg klatki piersiowej. Pozwala to określić rodzaj i rozmiary guzków oraz ich złośliwość lub nie. Prześwietlenie płuc pokazuje, czy tarczyca rozrasta się w stronę tchawicy, tworząc tzw. wole zamostkowe, niewidoczne przecież gołym okiem, a utrudniające oddychanie.
Podczas scyntygrafii pacjent otrzymuje w kapsułce lub w płynie promieniotwórczy izotop jodu. Różne rodzaje guzków tarczycy w różnym stopniu pochłaniają radioizotop i „świecą” jaśniej lub ciemniej. Gorące guzki wchłaniają jod, a zimne nie. Obraz rejestrowany przez gammakamerę wskazuje te miejsca, które wchłonęły jod, i te, które są od niego wolne.
Po badaniu powinno się wypić ok. 1,5 litra wody, herbaty czy soku, by jak najszybciej wydalić wraz z moczem cały radioizotop.
Przyczyny i objawy
Najczęstszą przyczyną nadczynności tarczycy jest choroba Gravesa-Basedowa oraz wole guzowate wieloguzkowe toksyczne; nieco rzadsze to wole toksyczne jednoguzkowe (choroba Plummera) oraz spożywanie nadmiernych dawek jodu.
Etiologia choroby Gravesa-Basedowa nie jest do końca poznana. Istotne są tu uwarunkowania genetyczne, do czego przyznaje się około 15 proc. chorych. Jest to choroba autoimmunologiczna, w której mechanizm obronny organizmu atakuje własne tkanki. Krążące we krwi przeciwciała stymulują nadmierne wytwarzanie hormonów tarczycowych, które z kolei przyspieszają przemianę materii. Przerost tkanek w przestrzeni pozagałkowej powoduje wytrzeszcz gałek ocznych, a niekiedy także ich zapalenie.
Nadczynność tarczycy dotyka czterokrotnie częściej kobiety niż mężczyzn. Okres zachorowania przypada na czas między 30. a 50. rokiem życia. Rzadko chorują dzieci i osoby starsze. Zaobserwowano, że dzieci z niewielką nadczynnością tarczycy, u których schorzenie to wystąpiło przed zakończeniem procesu dojrzewania, osiągnęły wzrost wyższy od ich zdrowych rówieśników.
Chorzy z nadczynnością tarczycy są jakby przeciwieństwem chorych z niedoczynnością: zwykle szczupli lub wręcz wychudzeni, skarżą się na biegunki, są pobudzeni nerwowo i źle śpią. Niekiedy występuje zaburzenie rytmu serca i niewydolność wieńcowa. W badaniach krwi stwierdza się obniżony poziom cholesterolu, podwyższone wartości hormonów T3 i T4 oraz bardzo niskie TSH.
Ostra nadczynność tarczycy, zwana przełomem tarczycowym, występuje m.in. podczas ciężkiego zakażenia po zabiegu chirurgicznym oraz w czasie ciąży; zdarza się też wskutek raptownego odstawienia leków przeciwtarczycowych. Charakteryzuje się nagłą gorączką, szybką czynnością serca i zaburzeniami psychicznymi, prowadzącymi do delirium i śpiączki. Stanowi ona zagrożenie dla życia i wymaga natychmiastowej pomocy lekarskiej.
Profilaktyka i leczenie
Aby tarczyca mogła pracować potrzebuje jodu. Ponieważ organizm ludzki tego pierwiastka nie potrafi wytworzyć, musi być on mu dostarczany wraz z pożywieniem. Przeciętna dieta dostarcza około 100–200 mikrogramów jodu na dobę. Ilość ta zapewnia prawidłowe funkcjonowanie tarczycy.
W zależności od nasilenia stopnia nadczynności tarczycy ustalamy energetyczność posiłków. W niektórych przypadkach należy dostarczyć organizmowi aż 5000 kcal. Dzienną rację pokarmową powinno się rozłożyć na 5–6 posiłków.
W diecie konieczne jest ograniczenie tłuszczu. Większość powinna pochodzić z olejów roślinnych i w ciągu doby nie przekraczać 70 g. Zaleca się także zrezygnowanie z produktów pochodzenia zwierzęcego, jak: boczek, wędliny podrobowe, konserwy, bekon, smalec i łój. Zalecane są szczególnie produkty zbożowe, mleko i jego przetwory, jaja i ryby.
Wzrasta zapotrzebowanie na witaminy i składniki mineralne, zwłaszcza na witaminę A, C, B1 oraz wapń. A więc na naszym talerzu powinna zagościć natka pietruszki, marchewka, pomidory, czerwona papryka, brokuły, szpinak, truskawki, brzoskwinie, morele, pomarańcze i cytryny.
Unikajmy pustych kalorii, takich jak: chipsy, słone paluszki itp., natomiast wskazane są budynie, galaretki z owocami, przeciery i sałatki owocowe.
Zaleca się eliminowanie z diety pokarmów mogących stymulować wzrost wola, takich jak: soja, orzeszki ziemne, rzepa, kapusta, gorczyca.
Jednym z objawów nadczynności tarczycy jest uczucie gorąca, dlatego z diety powinniśmy wyeliminować ciepłe napoje i potrawy, zwłaszcza zupy. Nie jest również wskazane picie kawy i herbaty, gdyż kofeina niekorzystnie wpływa na układ krążenia i układ nerwowy.
Nadczynność tarczycy w zależności od przyczyny jej powstania można leczyć farmakologicznie, stosując leki hamujące czynność gruczołu, tzw. tyreostatyki, jod promieniotwórczy, jak również chirurgicznie, poprzez usunięcie guzka lub znacznej części wola.
Pamiętajmy o tym, aby skrupulatnie i regularnie przyjmować przepisane leki i przestrzegać zaleconych badań kontrolnych, pozwalających ustalać właściwe dawkowanie.
Najwłaściwsze jednak jest stałe pozostawanie pod opieką endokrynologa, doświadczonego w leczeniu chorób tarczycy.
Barbara Szymańska
* * *
Objawy nadczynności tarczycy
Najczęstszymi objawami nadczynności tarczycy są:
- uczucie gorąca
- chudnięcie
- drżenie rąk
- niepokój i częste zmiany nastrojów
- wytrzeszcz i lśniące oczy
- nerwowość
- gładka i wilgotna skóra
- zmniejszenie siły mięśni
- kołatanie serca i migotanie przedsionków
- podwyższenie ciśnienia tętniczego
- zaburzenia miesiączkowania.