Zbudowane z komórek nabłonkowych zewnątrzwydzielnicze i wewnątrzwydzielnicze narządy, wydzielające różne substancje niezbędne organizmowi, oddziałujące wybiórczo na określone komórki i tkanki.
Gruczoły wydzielania wewnętrznego produkują hormony i wydzielają je bezpośrednio do krwi (stąd inna nazwa: gruczoły dokrewne), zewnątrzwydzielnicze natomiast mają przewody, przez które wydzielina trafia na powierzchnię skóry lub błon śluzowych różnych organów.
Gruczoły dokrewne
Tarczyca – ważny regulator jodu, wydzielane przez nią hormony mają duże znaczenie w regulowaniu przemiany materii, przytarczyce regulują stężenie wapnia we krwi i płynach ustrojowych, nadnercza współuczestniczą w regulacji ciśnienia krwi, gospodarki wodno-elektrolitowej, biorą udział w regulacji poziomu glukozy; wysepki Langerhansa – skupiska komórek dokrewnych umiejscowione w tkance trzustki, produkują insulinę i glukagon; grasica wpływa hamująco na rozwój gruczołów płciowych (w miarę osiągania przez organizm wieku dojrzałego, ulega uwstecznieniu); szyszynka (nasadka mózgowa) wydziela melatoninę, która odgrywa ważną rolę w regulacji biologicznego rytmu okołodobowego (regulowania godzin snu i czuwania w ciągu doby).
Gruczołami dokrewnymi zarządza przysadka, wydzielająca liczne hormony regulujące przemianę materii, wzrost, a także pracę wielu innych gruczołów dokrewnych.
Jajniki i jądra są zarazem gruczołami dokrewnymi – wydzielają hormony płciowe, jak i zewnątrzwydzielniczymi – komórki rozrodcze i plemniki „wędrują” przewodami.
Gruczoły zewnątrzwydzielnicze
Ze wszystkich gruczołów największa jest wątroba, która dostarcza do dwunastnicy żółć, produkowaną głównie z czerwonych ciałek krwi, które uległy rozpadowi w śledzionie. Wątroba wytwarza też heparynę oraz pełni rolę odtruwacza i oczyszczacza krwi. Trzustka (najbardziej znana jest jako „producentka” insuliny) to gruczoł trawienny, którego przewody uchodzą do dwunastnicy. Wydzielany przez nią sok trzustkowy spełnia ważną rolę w procesie trawienia (rozkłada białko, tłuszcze i cukry oraz zobojętnia kwaśną treść pokarmową żołądka).
Do gruczołów zewnątrzwydzielniczych należą też: chłonne (skupiska tkanki limfatycznej), wbudowane w system naczyń układu limfatycznego; krokowy – stercz, prostata (jego przewody uchodzą do cewki moczowej mężczyzn); łojowe – gruczoły skórne (ich przewody uchodzą zwykle do pochewki korzenia włosa albo na powierzchnię skóry); łzowe – wydzielają wodny roztwór soli i enzym – bakteriobójczy lizozym. Zwilżają i obmywają spojówkę i rogówkę; mleczne – gruczoły piersiowe, u kobiet uaktywniające się w okresie ciąży (laktacja); potowe – gruczoły skórne znajdujące się prawie na całej powierzchni ciała (z wyjątkiem warg), przyczyniają się do termoregulacji powierzchni ciała; ślinianki – wydzielające ślinę niezbędną przy trawieniu pokarmów; woskowinowe – wydzielające woskowinę, która natłuszcza błonę bębenkową.
Zaburzenia – nadczynność lub niedoczynność – jakiegoś gruczołu dokrewnego może prowadzić do zakłóceń funkcjonowania organizmu, a nieleczone mogą nawet zagrażać życiu. Leczenie tych zaburzeń jest domeną endokrynologii.
JOS