Aelius Galenus lub Claudius Galenus, znany przede wszystkim jako Galen z Pergamonu, był słynnym na całe Cesarstwo Rzymskie greckim lekarzem, chirurgiem i filozofem. Zaskarbił sobie utrzymującą się do dziś opinię prawdopodobnie najwybitniejszego badacza spośród wszystkich starożytnych lekarzy.
Kontynuator nauk medycznych Hipokratesa, Galen (129–216 n.e.), w znaczącym stopniu wpłynął na rozwój różnych dyscyplin naukowych, takich jak anatomia, fizjologia, patologia, farmakologia, neurologia, a nawet filozofia i logika. Wpływ ten okazał się na tyle ważki, że pod wieloma względami wręcz zdominował naukę medyczną Zachodu na 1300 lat.
Życie
Galen urodził się we wrześniu 129 r. n.e. w Pergamonie. Jego ojcem był Aelius Nicon – zamożny patrycjusz, architekt, budowniczy o szerokich zainteresowaniach, obejmujących filozofię, matematykę, logikę, astronomię, rolnictwo i literaturę. W tamtym czasie Pergamon był znaczącym centrum intelektualnym – miasto szczyciło się posiadaniem drugiej co wielkości biblioteki w świecie śródziemnomorskim (po słynnej aleksandryjskiej) oraz obecnością wspólnot filozofów: stoików i platoników. Czternastoletni Galen studiował w obu tych szkołach, a także w dwóch innych – perypatetyckiej (Arystotelesa) i epikurejskiej. Pierwotne jego ojciec pragnął, by syn wszedł na drogę tradycyjnej w ich środowisku kariery filozoficznej lub politycznej. Plany te uległy raptownej zmianie około 145 r. n.e., kiedy Nikonowi pewnej nocy przyśnił się bóg Asklepios nakazujący, by Galen studiował medycynę. Bez zwłoki i oszczędzania na czesnym, szesnastolatek rozpoczął studia w prestiżowym miejscowym Asklepeionie – sanktuarium poświęconym bogowi medycyny Asklepiosowi. Tu przez cztery lata uczył się między innymi u Aeschriona z Pergamonu, Stratonicusa i Satyrusa. Asklepeion stanowił nie tylko system lecznic i sanatoriów, lecz także miejsce spotkań wybitnych ludzi; tutaj młody Galen rozmawiał z takimi osobowościami, jak historyk Claudius Charax, mówca Aelius Aristides czy konsul Cuspius Rufinus.
W 148 r. n.e., po śmierci ojca, Galen uzyskał finansową niezależność. Zgodnie ze wskazówkami Hipokratesa, zaczął podróżować w celu pogłębienia i poszerzenia wiedzy. Był w Smyrnie, Koryncie, na Krecie, Cyprze i w Cylicji, by w końcu znaleźć się w wielkiej szkole medycznej w Aleksandrii. W 157 r. n.e., w wieku 28 lat, powrócił do ojczystego Pergamonu i rozpoczął praktykę lekarza gladiatorów Wysokiego Kapłana Azji – jednego z najbardziej zamożnych i wpływowych ludzi. W swojej autobiografii Galen twierdzi, że został wybrany spośród innych kandydatów po tym, jak wypatroszył małpę i rzucił wyzwanie innym lekarzom, by ci uleczyli zwierzę. Gdy tamci odmówili, własnoręcznie dokonał odpowiedniej skutecznej operacji chirurgicznej, czym zdobył zaufanie Wysokiego Kapłana. Przez cztery lata pracy Galen przekonywał się, jak duże znaczenie ma dieta, sprawność ogólna, przestrzeganie zasad higieny oraz profilaktyka. Uczył się także anatomii oraz leczenia złamań i ciężkich ran, które nazywał „oknami w głąb ciała”. Dzięki temu za jego kadencji umarło tylko pięciu gladiatorów, podczas gdy wcześniej ginęło ich około osiemdziesięciu.
W 162 r. n.e. Galen otworzył praktykę w Rzymie. Jednak szybko popadł w konflikt z mniej zręcznymi i bardziej konserwatywnymi lekarzami i w obawie o swoje życie (konkurenci zamierzali go otruć) zaniechał praktyki i opuścił miasto. Jednak w 169 r.n.e. po wybuchu epidemii dżumy Galen został wezwany do Rzymu przez cesarza Marka Aureliusza i powołany na stanowisko nadwornego lekarza. Pierwotnie miał towarzyszyć imperatorowi w jego wyprawie do Germanii, jednak zaczął pełnić funkcję lekarza następcy tronu Commodusa. Cesarz Marek Aureliusz zmarł zresztą kilka lat później na dżumę w czasie jednej z wypraw na północne rubieże państwa. Przebywając na dworze, Galen rozpoczął niezwykle intensywną twórczość pisarską. Funkcję lekarza Commodusa pełnił przez większość życia władcy. Potem został lekarzem kolejnego z nich, Septimiusa Severusa.
Galen zmarł po siedemdziesięciu latach praktykowania medycyny w 217 r. n.e.
Medycyna
Galen wniósł znaczny wkład do hipokratesowego rozumienia patologii. W myśl teorii humorów cielesnych Hipokratesa, różnice w nastroju ludzi są spowodowane brakiem równowagi w jednym z czterech fluidów cielesnych: krwi, żółci, czarnej żółci i flegmy. Galen propagował tę teorię wraz z typologią ludzkich temperamentów. Nadmiar jednego z humorów u danej osoby wyrażał się bowiem w określonym temperamencie: nadmiar krwi – w temperamencie sangwinika, czarnej żółci – melancholika, żółci – choleryka oraz flegmy – flegmatyka.
Galena zawsze interesowała anatomia. Ponieważ prawo rzymskie od 150 r. p.n.e. zabraniało sekcji ludzkich zwłok, Galen ćwiczył na zwierzętach żywych (wiwisekcja) i martwych, głównie na świniach i ssakach naczelnych. Ta praca była przydatna dlatego, że anatomiczne struktury tych zwierząt zwykle odzwierciedlały struktury człowieka. Galen wyjaśnił między innymi budowę tchawicy i wykazał, że krtań wytwarza głos. Ale największy jego wkład w rozwój medycyny stanowiła praca nad poznaniem układu krążenia. Jako pierwszy wykazał, że istnieją wyraźne różnice między krwią żylną (ciemną) a tętniczą (jasną).
Jednak mimo że jego eksperymenty anatomiczne na modelach zwierzęcych doprowadziły do lepszego poznania układu krążenia, systemu nerwowego i układu oddechowego, jego praca zawierała naukowe błędy. Galen sądził na przykład, że układ krążenia składa się z dwóch jednokierunkowych systemów, a nie z jednego połączonego. Uważał, że krew żylna pochodzi z wątroby, a krew tętnicza jest z kolei wytwarzana przez serce, i z obu tych narządów jest rozprowadzana i konsumowana przez wszystkie organy ciała. Potem krew miała być, jego zdaniem, regenerowana albo w wątrobie, albo w sercu, co stanowiło domknięcie całego cyklu krążenia. Galen wierzył też w istnienie grupy naczyń krwionośnych, które nazywał rete mirabilis. Miały się one znajdować w zatoce tętnicy szyjnej. Obie powyższe teorie dotyczące krążenia krwi zostały obalone przez Ibn al-Nafisa (1213–1288).
W dziele De motu musculorum Galen wyjaśnił różnicę między nerwami motorycznymi a nerwami sensorycznymi oraz między mięśniami agonistycznymi a antagonistycznymi, a także omówił pojęcie napięcia mięśniowego.
Galen był znakomitym chirurgiem. Wiele ze stosowanych przez niego procedur i technik nie było po nim wykonywanych przez całe wieki, na przykład operacje mózgu lub oczu. W celu usunięcia katarakty, Galen przeprowadzał zabieg bardzo podobny do nam współczesnych.
Na początku z pewnym ociąganiem się, lecz później z rosnącym zapałem, Galen promował hipokratesową naukę, włącznie z wenesekcją i puszczaniem krwi, wcześniej nieznanymi w Rzymie. Spotkało się to z ostrą krytyką zwolenników nauczania Erasistratusa (304–250 p.n.e.), straszących konsekwencjami wynikającymi ze stosowania podobnych praktyk. Sądzili oni bowiem, że w żyłach krąży nie krew, lecz pneuma – mieszanka żywiołu powietrza i ciepła. Galen jednak żarliwie bronił wenesekcji w swoich trzech książkach oraz podczas pokazów i dyskusji publicznych.
Filozofia
Głównie prace Galena dotyczą medycyny, anatomii i fizjologii. Jednak pisał on też o logice i filozofii. Jego dzieła znajdują się pod wpływem wcześniejszych od niego myślicieli greckich i rzymskich, włącznie z Platonem, Arystotelesem i stoikami. Galen chciał połączyć myśl filozoficzną z praktyką medyczną, jak deklarował w swoim niedługim tekście „ Najlepszy lekarz jest również filozofem”. Wybierał pewne aspekty z obu tych dziedzin i łączył je w oryginalną całość myślową. Medycynę traktował jako dziedziną interdyscyplinarną, którą najlepiej jest praktykować przez stosowanie równoczesne teorii, obserwacji i eksperymentu.
W czasach Galena istniało kilka grup medyków. Dwie główne to empiryści i racjonaliści (zwani też „dogmatykami” lub „filozofami”), a trzecia – mniejsza – to metodyści. Empiryści podkreślali wagę praktyki fizycznej i eksperymentu w praktyce lekarskiej oraz „aktywnego uczenia się”. W bezpośredniej opozycji do nich stali racjonaliści, którzy cenili studiowanie ustalonego nauczania w celu tworzenia nowych teorii w imię postępu medycyny. Metodyści zajmowali niejako pozycję pośrednią: nie cenili eksperymentów tak bardzo, jak empiryści, ani teorii jak racjonaliści; posługiwali się czystą obserwacją, okazując większe zainteresowanie naturalnym przebiegiem choroby, niż wysiłkami podejmowanymi w celu znalezienia środków zaradczych. W swojej edukacji Galen przeszedł trening w czterech większych szkołach myślenia (platonicy, perypatetycy, stoicy, epikurejczycy) i miał nauczycieli zarówno spośród racjonalistów, jak i empirystów.
Wśród teorii Galena, ważne miejsce zajmuje teoria trójdzielnej duszy. W jednym ze swoich najważniejszych pism „O doktrynach Hipokratesa i Platona” wykazywał, że dusza składa się z trzech części: racjonalnej, duchowej i apetytywnej. Każdej z nich odpowiadała pewna lokalizacja w ciele: dusza racjonalna miała się mieścić w mózgu, duchowa – w sercu, a apetytywna – w wątrobie. Każda z tych części duszy kontrolowała specyficzne funkcje w ciele i duszy jako całości. Dusza racjonalna dopowiadała za funkcjonowanie wyższych funkcji mentalnych, na przykład dokonywanie wyborów i percypowanie świata, oraz wysyłała owe sygnały do mózgu. Mieściły się tu też takie funkcje, jak wyobraźnia, pamięć, wiedza, myślenie, refleksja, ruch wolicjonalny i wrażenia. Funkcje wzrostu lub bycia żywym oraz uczucia rezydowały w części duchowej duszy. Dusza apetytywna miała kontrolować siły życiowe, przede wszystkim krew; regulowała też przyjemności ciała. Ta trzecia część była zwierzęca, naturalna, związana z popędami ciała i instynktem przetrwania.
Elementem spajającym różnorodne koncepcje było odpowiednio zaadaptowane stoickie pojęcie pneumy. Za jego pomocą Galen wyjaśniał z jednej strony, jak dusza działa w danym organie, a z drugiej – jak te organy oddziałują na siebie. Galen wyróżniał pneumę witalną, płynącą w systemie tętnic, oraz psychiczną, poruszającą się w mózgu i systemie nerwowym.
W opozycji do stoików uważał, że ciało i dusza nie stanowią dwóch odrębnych substancji, lecz jedność. To w naturalny sposób czyniło go również lekarzem psychiki. Jego dzieło „O diagnozie i leczeniu namiętności duszy” zawierające sposoby leczenia problemów psychicznych jest jedną z najwcześniejszych prac z psychoterapii. Znajdujemy tu na przykład wskazówki dotyczące „terapii słowem”, służącej temu, by osoba odkryła swoje najgłębsze uczucia i sekrety w celu wyleczenia się z choroby psychicznej. Są też wskazania, by terapeutą był starszy mądry mężczyzna, sam wolny od namiętności, gdyż, według Galena, właśnie one są głównym źródłem problemów psychologicznych człowieka.
Dzieła
Galen należał do najpłodniejszych autorów starożytności. Pod względem liczby dzieł może rywalizować chyba jedynie Augustynem z Hippony. Teksty Galena stanowią około połowy objętości całej literatury, jaka została nam po starożytnych Grekach. Zatrudniał on dwudziestu skrybów (przepisywaczy), którzy spisywali jego słowa. Prawdopodobnie napisał około 500 traktatów, w sumie mniej więcej 50 tysięcy standardowych stron współczesnego maszynopisu. Z tego do naszych czasów przetrwała około jedna trzecia.
Ponieważ dzieła Galena nie zostały przetłumaczone na łacinę w starożytności, Galen popadł w zapomnienie w średniowieczu, bo w tym okresie tylko nieliczni łacinnicy umieli czytać po grecku. Starożytna grecka tradycja medyczna wraz z Galenem znalazła swoją kontynuację we wschodnim imperium rzymskim, czyli w Bizancjum. Tam kopiowano jego zachowane dzieła. W okresie Abbasydów (po 750 r. n.e.) arabscy muzułmanie zaczęli interesować się tekstami naukowymi i medycznymi Greków oraz przetłumaczyli część tekstów Galena na język arabski. Tłumaczami często byli też syryjscy chrześcijanie. W rezultacie część tekstów Galena dotrwała do naszych czasów wyłącznie w postaci arabskiego tłumaczenia.
Podróbki i plagiaty jego prac zaczęły się pojawiać jeszcze za życia znanego medyka (skłoniły one samego Galena do napisania pisma „O moich książkach”). i stanowią do dziś problem dla specjalistów zainteresowanych galenizmem. Nic więc dziwnego, że nie ma do dziś żadnego pojedynczego, kanonicznego, krytycznego wydania dzieł zebranych Galena. Wśród wielu prób klasyfikacji jego pism, podział Coxe’a daje ogólne pojęcie: obok pewnej liczby prolegomenów (wprowadzeń), Galen napisał 28 tomów o fizjologii, 12 – o higienie, 19 – na temat etiologii, 14 – o diagnozowaniu, 10 – z farmacji, 4 – o puszczaniu krwi, 17 – o terapii i 4 tomy aforyzmów.
Dziedzictwo
Już za życia Galena jego sława osiągnęła rozmiary legendarne. Jego wpływ na teorię i praktykę medyczną trwał w Europie, Biznacjum i świecie arabskim do XVII wieku. Obok Hipokratesa, Galen to najwybitniejszy przedstawiciel medycyny greckiej. Mówi się, że o ile pierwszy stworzył podstawy, to drugi ukoronował; o ile pierwszy zasiał, to drugi zebrał żniwa. Z pewnością Galen dokonał wielkiej syntezy przebogatej medycyny greckiej. Współcześnie pojawiające się tłumaczenia i omówienia jego dzieł świadczą o tym, że nauczanie Galena wciąż jest interesujące i warte wnikliwego przemyślenia również dzisiaj.
Jerzy Pluta
