Ciąża – co zrobić, by urodzić zdrowe dziecko

Ogólna sprawność fizyczna

Od kilkunastu lat kobiety mają możliwość uczestniczenia w zajęciach szkół rodzenia przygotowujących do czekającego ich w czasie porodu ogromnego wysiłku fizycznego. Zaczęto zwracać uwagę na to, że kobieta w ciąży powinna zachować aktywność fizyczną, oczywiście odpowiednią dla swojego stanu. Za szczególnie wskazane uznano szybkie spacery, gimnastykę i pływanie. Jednak bardzo trudno odrobić lata braku aktywności fizycznej. Słabe mięśnie, mało elastyczne więzadła, ogólnie niska wydolność fizyczna – to wszystko nie sprzyja łatwemu porodowi. Co więcej, tego wszystkiego nie da się „nadrobić” w czasie kilku miesięcy ciąży. Dlatego do ciąży należy przygotować się już kilka miesięcy przed nią. Regularne ćwiczenia fizyczne, podnosząc kondycję, nie tylko ułatwią poród, ale i poprawią samopoczucie w czasie trwania ciąży.

Dieta

Nasze babcie od pokoleń przekazywały nam, że kobieta w ciąży powinna się zdrowo odżywiać, dlatego że jedzenie jest wtedy potrzebne dwóm istotom. Co oczywiście nie znaczy, że w ciąży należy jeść za dwoje. Mało kto jednak zdaje sobie sprawę, że o właściwy sposób odżywiania trzeba zadbać jeszcze przed poczęciem dziecka. Kobieta planująca ciążę nie powinna być zbyt szczupła ani zbyt otyła. Nadwaga sprawia, że kobieta gorzej czuje się w ciąży, jest mniej wydolna, łatwiej się męczy. Kobiety otyłe częściej mają trudności w czasie porodu. Otyłość sprzyja częstszym powikłaniom w ciąży, a niekiedy ułatwia wystąpienie tzw. cukrzycy ciężarnych. Z kolei niedowaga wiąże się z ryzykiem urodzenia dziecka z niską wagą urodzeniową, co nie pozostaje bez wpływu na jego dalszy rozwój. Wiadomo między innymi, że niedożywione w okresie płodowym dzieci są bardziej narażone na występowanie niektórych chorób, takich jak choroba wieńcowa, nadciśnienie tętnicze czy też cukrzyca. Przed zajściem w ciążę należałoby więc zadbać o prawidłową wagę. Czy jest odpowiednia, może poinformować nas lekarz rodzinny w czasie rutynowej wizyty. Możemy ją także obliczyć same. Otóż optymalny indeks masy ciała powinien wynosić 19–26, a oblicza się go dzieląc masę ciała w kilogramach przez wzrost w metrach podniesiony do kwadratu.

Planując ciążę, dobrze jest wprowadzać zdrowe nawyki jedzeniowe. Należy do nich ograniczenie ilości słodyczy, unikanie obfitych posiłków, spożywanie większej ilości warzyw, owoców i błonnika (zawartego między innymi w ciemnym pieczywie). Uchroni to ciężarne przed typowymi dolegliwościami okresu ciąży – zaparciami, zgagą, porannymi nudnościami.

Witaminy

W zasadzie zdrowo odżywiająca się kobieta nie powinna mieć problemu z niedoborami witaminowymi. Może się jednak okazać, że nagromadzone w organizmie zapasy witamin wystarczały jednej osobie, lecz dla dwóch szybko okażą się niewystarczające. Tymczasem niedobór witamin może mieć groźne następstwa dla rozwoju dziecka. Nie wszyscy jednak wiedzą, że także nadmiar witamin jest niesłychanie groźny, szczególnie dla rozwijającego się organizmu. Dotyczy to przede wszystkich witamin rozpuszczalnych w tłuszczach: A, D, E, K. Ich nadmiar nie wydala się tak łatwo z organizmu jak witamin rozpuszczalnych w wodzie (przykładowo witamina C). Stosując więc preparaty witaminowe, należy zachować umiar. W okresie przedkoncepcyjnym zaleca się je w zasadzie jedynie kobietom cierpiącym z różnych powodów (nieodpowiednia dieta, choroby zaburzające wchłanianie witamin, stosowanie leków zmniejszających ich poziom) na niedobory witaminowe. Należy stosować preparaty witaminowe o proporcjach specjalnie dobranych dla kobiet w ciąży.

Mówiąc o roli witamin w czasie ciąży, należy zwrócić szczególną uwagę na kwas foliowy, czyli witaminę PP. Niedobór kwasu foliowego w czasie ciąży może być przyczyną poważnych wad wrodzonych płodu w zakresie układu nerwowego, takich jak rozszczep kręgosłupa, bezmózgowie, przepukliny mózgowo-rdzeniowe. W celu skutecznej profilaktyki należy zwiększyć podaż kwasu foliowego na miesiąc przed planowaną koncepcją, a następnie kontynuować przez pierwszy trymestr ciąży. Kwas foliowy można dostarczać do organizmu poprzez odpowiednią dietę zawierającą warzywa zielonolistne, brukselkę, brokuły, rośliny strączkowe, kiełki pszenicy, mąkę i jej przetwory oraz wątrobę. Na rynku dostępne są także preparaty zawierające odpowiednie ilości kwasu foliowego (0,35–0,8 mg). Optymalna podaż kwasu foliowego to 0,4 mg/dobę. Kobiety zażywające leki przeciwpadaczkowe (stosowane w innych niż padaczka chorobach) koniecznie muszą stosować preparaty kwasu foliowego. W takich przypadkach zalecana dawka jest 10-krotnie większa niż dawka profilaktyczna (4 mg/dobę)

Mikroelementy: wapń, jod i cynk

Podobnie jak z witaminami, w przypadku mikroelementów wskazany jest umiar. Zarówno nadmiar, jak i niedobór nie wyjdzie na zdrowie ani przyszłej matce, ani jej dziecku. Praktycznie rzecz biorąc, zrównoważona dieta powinna zapewnić przyszłej matce wystarczające ilości mikroelementów. Pragnę zwrócić uwagę na trzy spośród ogromnej ilości pierwiastków śladowych obecnych w naszym organizmie, a bardzo potrzebnych rozwijającemu się dziecku. Pierwszym z nich jest wapń. Jego niedobór może objawiać się skurczami mięśni, a co za tym idzie, doprowadzić może do wystąpienia porodu przedwczesnego. Z kolei brak jodu grozi niedoczynnością tarczycy. Schorzenie to, u rozwijającego się organizmu, może być przyczyną upośledzenia umysłowego. Niedobór cynku upośledza prawidłową czynność narządów rozrodczych kobiety (grożąc poronieniem lub przedłużającym się porodem) oraz zwiększa ilość wad wrodzonych w zakresie defektów układu nerwowego i mięśniowego. Aby zapobiec niedoborom tych mikroelementów, już w okresie przed poczęciem należałoby spożywać odpowiednie ilości mleka i jego przetworów, stosować jodowaną sól kuchenną oraz unikać słodyczy (jedzenie słodyczy sprzyja utracie cynku). Należy też pamiętać, że żółte sery i twarogi zawierają znikome ilości wapnia. Dużo więcej wapnia jest w serwatce czy jogurtach.

Palenie papierosów

Wiedza o szkodliwości palenia w ciąży jest tak powszechna, że większość kobiet przerywa palenie, gdy dowiaduje się, że jest w ciąży (niestety nie wszystkie). Palenie w ciąży sprzyja niedotlenieniu płodu, niskiej wadze urodzeniowej noworodka, jego gorszemu rozwojowi. Okazuje się jednak, że palenie powinno się rzucić co najmniej trzy miesiące przed poczęciem dziecka. Dotyczy to w równym stopniu kobiety, jak i mężczyzny. Otóż substancje zawarte w dymie papierosowym obniżają płodność (zmniejszają szansę posiadania potomstwa) oraz sprzyjają większej ilości wad wrodzonych poprzez uszkodzenie materiału genetycznego zawartego w komórkach rozrodczych.

Inne używki

Wszystkie substancje obce przyjmowane w nadmiarze nie sprzyjają dobrostanowi przyszłej matki, a co za tym idzie mogą negatywnie wpłynąć na zdrowie jej przyszłego dziecka. Dlatego w okresie koncepcyjnym należy unikać większych ilości alkoholu i leków uspokajających.

Choroba przewlekła

Choroba przewlekła sama w sobie może stanowić zagrożenie dla rozwijającej się ciąży. Tak jest na przykład w przypadku niewydolności krążenia czy oddychania. Wówczas organizm matki nie jest w stanie zapewnić rozwijającemu się dziecku wystarczającej ilości tlenu i substancji odżywczych. Także wysoki poziom glukozy w niewyrównanej cukrzycy jest ewidentnym zagrożeniem dla płodu. Dlatego też kobieta cierpiąca na jakiekolwiek schorzenie przewlekłe powinna rozważnie zaplanować ciążę, decydując się na dziecko w momencie, gdy choroba jest optymalnie kontrolowana.

Większość chorób przewlekłych wymaga od kobiety stałego przyjmowania leków. Jak wiadomo w ciąży najlepiej unikać przyjmowania jakichkolwiek leków. W przypadku choroby przewlekłej należy jednak rozsądnie wyważyć ryzyko pomiędzy przyjmowaniem leku a zaostrzeniem choroby podstawowej. Ponadto nie wszystkie leki niosą ze sobą równe niebezpieczeństwo powikłań. Dlatego przed podjęciem decyzji o posiadaniu dziecka trzeba zawsze poradzić się swojego lekarza, który może zalecić zmianę leków na bezpieczniejsze dla dziecka lub, o ile to możliwe, pozwolić na krótkotrwałe odstawienie leków szczególnie na okres pierwszego trymestru.

Zaplanowana przed poczęciem ciąża, a następnie profesjonalna opieka położnicza w ścisłej współpracy z lekarzem leczącym konkretną chorobę przewlekłą pozwala kobiecie urodzić zdrowe dziecko.

Ciąża nieplanowana

W pełni świadome macierzyństwo pozwala na optymalne przygotowanie się do okresu ciąży, a tym samym zapewnienie dziecku najlepszych warunków rozwoju. Jednak w praktyce jedynie około 1% kobiet zgłasza się do lekarza, dopiero planując zajście w ciążę. Większość kobiet zachodzi w ciążę w sposób nieplanowany. To nie znaczy oczywiście, że ciąża jest niechciana. Czasem wręcz przeciwnie. Wiele par wychodzi z założenia, że skoro mogą sobie pozwolić na dziecko i chcą je mieć, to los wybierze najdogodniejszy moment.

Kobiety, u których zachodzi prawdopodobieństwo, że mogą być w ciąży (a dotyczy to praktycznie wszystkich kobiet w okresie rozrodczym pozostających w związku, gdyż żadna z metod zapobiegania ciąży nie gwarantuje stuprocentowej skuteczności), powinny unikać ryzykownych zachowań w drugiej połowie cyklu. Zaliczamy do nich w szczególności badania lub terapię z wykorzystaniem promieni rentgenowskich, kontakt z lekami i substancjami o działaniu mutagennym i uszkadzającym płód (leki cytostatyczne, środki ochrony roślin, farby), narażenie na infekcje wirusowe (różyczka, cytomegalia). Kobiety powinny także unikać forsownych wysiłków, dźwigania dużych ciężarów, długiego przebywania w saunie lub w solarium.

Szczepienia

Zakażenie wirusowe w czasie ciąży może mieć groźne następstwa, zwłaszcza jeżeli dojdzie do niego w czasie pierwszych trzech miesięcy jej trwania. Trudno jednak na okres ciąży odizolować się od świata w celu uniknięcia kontaktu z osobami chorymi. Oczywiście zaleca się unikanie przebywania w dużych skupiskach ludzkich, czasami jednak jest to po prostu niemożliwe, chociażby ze względu na charakter pracy. Niektórych z potencjalnie niebezpiecznych zakażeń można jednak uniknąć przez odpowiednio wczesne zastosowanie szczepień ochronnych. Do najbardziej polecanych zaliczamy szczepienie przeciwko różyczce i wirusowemu zapaleniu wątroby typu B. Pamiętać jednak należy, że w przypadku szczepienia z wykorzystaniem żywych wirusów (szczepionka przeciwko różyczce), nie wolno zajść w ciążę przez trzy miesiące po szczepieniu. W przeciwnym razie grozi to poważnymi konsekwencjami dla płodu.

Zdania na temat szczepienia przeciwko wirusom grypy są podzielone. Wydaje się jednak, że dorosłe osoby zdrowe nie wymagają szczepień ochronnych.

Odpowiedzialność

Niestety potencjalni rodzice wciąż rzadko czują się odpowiedzialni za przyszłe życie swojego dziecka. Czasem brakuje im wiedzy, czasem tylko wyobraźni, żeby uchronić swoje dziecko przed chorobą. Uświadomienie wagi tego problemu spoczywa przede wszystkim na pracownikach ochrony zdrowia.

Właściwe postępowanie, czasem w tak prostych sprawach, jak dieta czy odpowiedni wysiłek fizyczny, zapewnia dziecku lepsze warunki rozwoju, zwiększając szansę na prawidłowy przebieg ciąży i urodzenie zdrowego dziecka.

Lek. med. Mariusz Zwaliński