Parafunkcje są to wszelki patologiczne nawyki ruchowe wykonywane żuchwą, które nie służą takim czynnościom fizjologicznym jak żucie, mowa, połykanie czy oddychanie. Wyróżniamy parafunkcje zwarciowe i niezwarciowe. Do pierwszej grupy należy bruksizm, czyli nawykowe zaciskanie zębów lub zgrzytanie nimi. Natomiast do drugiej grupy zalicza się wszelkie nawyki ruchowe, przy których nie kontaktują się ze sobą zęby przeciwstawne. Przykład może stanowić przygryzanie warg, policzków i języka lub przedmiotów.
Określenie przyczyn powstawania parafunkcji jest procesem złożonym.
Przede wszystkim stres
Należy zwrócić uwagę na czynniki psychiczne, zwłaszcza powszechnie obecny w naszym życiu stres. W sytuacjach stresowych wykonywane parafunkcje nasilają się lub nawet mogą wystąpić po raz pierwszy u osób, które wcześniej nie zmagały się z tym problemem.
Kolejnym czynnikiem, który może wpływać na powstawanie parafunkcji, są wszelkie zaburzenia zgryzu. Zalicza się do nich zarówno wady zgryzu, jak i nieprawidłowo dopasowane wypełnienia i uzupełnienia protetyczne oraz występowanie braków zębowych. Warto zwrócić również uwagę na parafunkcje związane z wykonywaną pracą, na przykład przygryzanie ołówka lub innego przedmiotu. Należy także pamiętać o symetrycznym wykonywaniu czynności związanych bezpośrednio lub pośrednio z narządem żucia. Gryzienie pokarmów tylko jedną stroną uzębienia, spanie na jednym i zawsze tym samy boku oraz częste podpieranie głowy na jednej ręce może również przyczynić się do powstania parafunkcji.
Nawet ból głowy
Objawy wykonywanych parafunkcji zwykle są widoczne w jamie ustnej. W przypadku nawykowego przygryzania policzków, warg i języka w jamie ustnej obserwuje się wyraźne ślady na błonie śluzowej w postaci zmiany zabarwienia, zgrubienia lub nawet zarysu brzegów uzębienia. W przypadku bruksizmu, czyli nawykowego zaciskania szczęk lub zgrzytania zębami, stopień nasilenia powstałych zmian zależy od okresu wykonywania przez pacjenta parafunkcji. Długotrwałe zgrzytanie zębami i zaciskanie ich prowadzi do wyraźnego starcia powierzchni oraz powstania pęknięć szkliwa zębów. Zewnętrznie można zaobserwować przerost mięśni żwaczy, który prowadzi do zmiany kształtu twarzy na bardziej kwadratowy. Pacjent może również odczuwać poranne napięcie, ból oraz zdrętwienia w okolicy mięśni żwaczy oraz skroniowych. Bruksizm często wiąże się z zaburzeniami w obrębie stawów skroniowo-żuchwowych, co może objawiać się powstawaniem trzeszczeń i innych odgłosów podczas otwierania ust oraz nieprzyjemnym przeskakiwaniem w stawie. Wzmożone napięcie mięśni związane z wykonywaniem parafunkcji może też skutkować częstymi bólami głowy.
Diagnostyka parafunkcji polega przede wszystkim na dokładnym wywiadzie z pacjentem oraz analizie objawów występujących w jamie ustnej. Niestety ze względu na nieświadome wykonywanie parafunkcji ich prawidłowa diagnostyka może wymagać czasu oraz przysporzyć wiele trudności. Przed postawieniem diagnozy często zaleca się pacjentowi, aby przez kilka dni obserwował swoje nawyki podczas codziennie wykonywanych czynności oraz poprosił o to osoby ze swojego najbliższego otoczenia. Przygryzanie warg, policzków i języka oraz przedmiotów najczęściej występuje w ciągu dnia, natomiast bruksizm – nie tylko w dzień, ale przede wszystkim podczas snu.
Ograniczyć stres
Leczenie parafunkcji jest procesem długotrwałym i często wymaga podejścia interdyscyplinarnego. Niezmiernie ważna jest ścisła współpraca z pacjentem. Wyeliminowanie najczęstszej przyczyny, czyli stresu, jest praktycznie niemożliwe. Można natomiast postarać się ograniczyć sytuacje stresowe i nauczyć się lepiej sobie z nimi radzić.
Wskazane jest rozluźnianie mięśni żucia, można także stosować różnego rodzaju techniki relaksacyjne. Pacjent powinien również pracować nad samokontrolą, obserwować, w jakich sytuacjach wykonuje parafunkcje, i próbować zastąpić je innymi, nieszkodliwymi czynnościami. Zalecane są różnego rodzaju ćwiczenia i masaże zmniejszające napięcie mięśni żucia, z których większość pacjent może wykonywać samodzielnie w domu.
Stomatolog może pomóc w wyeliminowaniu wewnątrzustnych przyczyn nieprawidłowych nawyków. Należy przeprowadzić analizę zgryzu pacjenta i wykonać potrzebne korekty. Mogą one polegać na wyrównaniu brzegów zębów oraz poprawie dopasowania wypełnień stomatologicznych i uzupełnień protetycznych albo wymagać leczenia ortodontycznego. W przypadku wystąpienia znacznego starcia powierzchni zębów wskazana może być ich odbudowa w celu wydłużenia zębów do ich prawidłowej wysokości, wykonywana różnymi metodami w zależności od stopnia nasilenia problemu.
W przypadku bruksizmu wskazane jest również wykonanie specjalnej szyny relaksacyjnej. Jest to wykonana indywidualnie dla każdego pacjenta, idealnie dopasowana do zębów nakładka, która nie tylko zabezpiecza uzębienie przed dalszym ścieraniem, lecz również prowadzi do zmniejszenia napięcia mięśni żucia. Taką szynę należy użytkować w nocy oraz w ciągu dnia w sytuacjach, w których pacjent obserwuje u siebie zaciskanie zębów, na przykład podczas pracy przy komputerze. Niestety wykonana szyna nie jest wieczna i podczas użytkowania ulega ścieraniu oraz innym uszkodzeniom, dlatego w zależności od potrzeb należy ją regularnie wymieniać, dopóki istnieje taka potrzeba.
lek. dent. Dominika Cichońska
