Borówka brusznica (Vaccinium vitis-idaea) nazywana także brusznicą, borówką czerwoną, a niekiedy kwaśnicą rośnie u nas w suchych lasach iglastych, na wrzosowiskach, połoninach i porębach, w dużych skupiskach, zarastając nieraz całe wzgórza.
Jest niską krzewinką o rozgałęzionych łodygach, pokrytych drobnymi, jajowatymi, skórzastymi listkami. Wiosną, na końcach gałązek zakwitają białe lub jasnoróżowe, beczułkowatego kształtu kwiaty, zebrane w zwisłe grona. Owocem jest twarda kwaskowato-gorzkawa jagoda, początkowo biała, w miarę dojrzewania czerwieniejąca od strony wystawionej do słońca.
W lecznictwie używa się zarówno liści, jak i owoców borówki. Liście zbiera się jesienią lub wczesną wiosną, ścinając całe gałązki, po czym osmykuje się z nich liście. Suszy się je, rozkładając cienką warstwą w miejscach zacienionych i przewiewnych. Po wysuszeniu liście powinny zachować swoją naturalną, ciemnozieloną barwę. Owoce zbiera się tuż przed całkowitym dojrzeniem.
Dawniej napary z całych gałązek borówek były znanym środkiem przeciwreumatycznym, a odwarem z samych liści leczono kamicę nerkową.
Owoce gotowane z cukrem podawano przy dolegliwościach żołądka, a także przy braku apetytu. Zmiażdżone, dojrzałe borówki przykładano na oparzenia.
Współczesne lecznictwo po wykryciu w liściach borówki glikozydów fenolowych, a wśród nich arbutyny, garbników, flawonoidów i wielu związków mineralnych, zwłaszcza magnezu, wykorzystuje ich właściwości moczopędne, bakteriobójcze i przeciwzapalne.
Działanie moczopędne warunkuje obecność flawonoidów, a zwłaszcza hiperozydu. Glikozydy fenolowe odkażają drogi moczowe, natomiast zawarte w surowcu garbniki działają ściągająco na błony śluzowe przewodu pokarmowego i przeciwdziałają biegunkom. Hamują także rozwój szkodliwych mikroorganizmów przewodu pokarmowego, łagodzą stany zapalne oraz wzmacniają i uszczelniają ściany włosowatych naczyń krwionośnych żołądka i jelit. Wiążą także toksyny bakteryjne, ułatwiając w ten sposób ich wydalanie z organizmu.
Odwary z liści mają zastosowanie w leczeniu stanów nieżytowych i zakażeń towarzyszących zwykle kamicy nerkowej, a także w zapaleniu miedniczek nerkowych, nieżycie pęcherza i bólach przy oddawaniu moczu. Są pomocne również przy nieżytach żołądka i jelit, przy nadmiernej fermentacji jelit i wzdęciach, a także przy biegunkach.
Odwar sporządza się z 1 łyżki stołowej liści zalanych szklanką letniej wody, ogrzanej stopniowo do wrzenia i gotowanej pod przykryciem około 5 minut.
Po odstawieniu na 15 minut do naciągnięcia, odwar ogrzewa się i wypija po 1/2–1/3 szklanki 2 lub 3 razy dziennie.
Owoce borówki brusznicy są przede wszystkim bardzo wartościowym środkiem dietetycznym, niemniej sporządzane z nich napary i odwary są pomocne w przeziębieniach jako naturalny środek wzmacniający organizm, a kompoty i soki poprawiają apetyt. Działają przy tym lekko zapierająco i dlatego można je podawać w łagodnych biegunkach. Zjadanie świeżych owoców zawierających dość duże ilości witaminy C, karotenoidów, garbników, antocyjanów, flawonoidów i soli mineralnych zaleca się przy niedokrwistości.
Z dojrzałych owoców bardzo często robi się różnego rodzaju przetwory (konfitury, soki, galaretki), a zwłaszcza dżemy. Podaje się je do dań mięsnych, szczególnie do dziczyzny i drobiu. Można je również dodawać do pikantnych sosów śmietanowych.
Przetwory z borówki zaleca się osobom cierpiącym na niedokrwistość żołądka. Ze względu na dość wysoką zawartość szczawianu wapnia nie są natomiast wskazane przy kamicy żółciowej.
Zimozielone, bardzo dekoracyjne gałązki borówki wraz z wierzbowymi baziami święci się w Palmową Niedzielę. Są też tradycyjną ozdobą stołów wielkanocnych.
* * *
Gotowe do podania przetwory z borówek można wprawdzie kupić w sklepach, ale warto niekiedy przygotować je także w domu.
Sporządza się je z 1 kg borówek, 1/2 kg jabłek (najlepiej antonówek) i 1/2 kg gruszek. Obrane i pokrojone w ćwiartki jabłka rozgotowuje się w małej ilości wody i przeciera przez sito. Do przecieru dodaje się umyte borówki i pokrajane gruszki a pod koniec gotowania wsypuje od 20 do 40 dag cukru. Umyte i osuszone słoiki napełnia się gotową masą i odwraca do góry dnem.
Do mięsa można także podać przygotowane w domu borówki kwaszone.
Umyte i odsączone owoce wsypuje się do szklanego słoja i zalewa przegotowaną, wystudzoną oraz odpowiednio osoloną i osłodzoną wodą (na 1 litr wody – 2 łyżki cukru i 1/2 łyżki soli). Do smaku dodaje się jeszcze goździki i cynamon oraz kilka obranych i pokrajanych na ćwiartki jabłek antonówek. Słoik przykrywa się i przechowuje w chłodnym miejscu.
Teresa Lewkowicz-Mosiej