Pomimo że sen stanowi prawie jedną trzecią długości ludzkiego życia przez bardzo długi czas zainteresowanie nim w kręgach naukowych było niewielkie. Tymczasem już w Starym Testamencie, w Księdze Rodzaju, można znaleźć opis darowania człowiekowi snu przez Boga, a w Księdze Hioba pierwszy opis zaburzeń snu.
Można wyróżnić dwa podstawowe podejścia do zagadnienia snu. Według pierwszego, sen zbliża nas do śmieci. Ten pogląd dominuje w kulturach Wschodu, na przykład w Tybecie nie pozwala się zasnąć kobietom rodzącym, wierząc, że może to przyczynić się do ich śmierci. W naszym kręgu kulturowym przeważa przekonanie, że sen jest dla człowieka okresem wypoczynku. Sen chroni przed wyczerpaniem, pozwala zregenerować żywotne siły organizmu. Dlatego też kłopoty ze snem odczuwane są nie tylko jako przykre i uciążliwe, ale także jako zagrażające zdrowiu.
Jeden ze znanych badaczy snu napisał: „Nie ma dziś żadnej prostej metody, która mogłaby dowieść, że się dobrze spało, co przecież jest funkcją snu”. Zaburzenia snu mogą dotyczyć zarówno długości snu (jego skrócenia lub wydłużenia), jak i jakości. W kryteriach medycznych pozwalających na rozpoznanie bezsenności, znajduje się pojęcie „snu nieregenerującego”. Pacjent, mimo że spał wystarczająco długo, nie czuje się wypoczęty. Bezsenność jest schorzeniem bardzo częstym. Uważa się, że około 20% dorosłych osób cierpi na nią okresowo. Częściej chorują kobiety, ludzie w podeszłym wieku, osoby z problemami psychicznymi oraz osoby mające niższy status społeczno-ekonomiczny.
Zaburzenia snu mogą dotyczyć różnych faz snu. I tak mówimy o kłopotach z zasypianiem, kłopotach z utrzymaniem ciągłości snu (częste wybudzanie się w nocy, sen płytki) lub przedwczesnym budzeniem się nad ranem.
Wyróżniamy bezsenność:
• przygodną (trwającą kilka dni i występującą podczas pracy zmianowej, szybkiego przekraczania stref czasowych, nagłego stresu)
• krótkotrwałą (trwającą do 3 tygodni, może ona towarzyszyć chorobie lub przewlekłemu stresowi)
• długotrwałą (trwającą powyżej miesiąca).
Chorzy z przewlekłą bezsennością w ciągu dnia są mniej aktywni i wydolni. W porze udania się na spoczynek najczęściej przeżywają niepokój i trwożliwe oczekiwanie spowodowane obawami przed kolejną bezsenną nocą. Martwią się niedostateczną ilością snu, stanem swojego zdrowia. Często próbują zmniejszyć niepokój za pomocą leków nasenno-uspokajających lub alkoholu.
Bezsenność jest bardzo częstym objawem wielu schorzeń. Często wynika ona z choroby somatycznej (najczęściej chorób serca, płuc lub choroby wrzodowej) lub stosowania leków lub używek (kofeina, alkohol, leki pobudzające). Czasem zakłóceń snu należy upatrywać w środowisku (przebywanie wysoko w górach), stresujących wydarzeniach życiowych lub nawet w fizjologicznym starzeniu się. Najczęściej jednak bezsenność ma kilka przyczyn.
Zaburzenia snu spowodowane czynnikami zewnętrznymi (choroba somatyczna, stosowanie leków bądź używek i tym podobne) ustępują po wyeliminowaniu ich przyczyny. Większy problem stanowią tak zwane zaburzenia idiopatyczne, a więc takie dla których współczesna medycyna nie potrafi znaleźć uchwytnej przyczyny.
Rozpoznanie bezsenności wymaga spełnienia kilku warunków:
• występowania problemów w zaśnięciu, utrzymaniu ciągłości snu lub jego złej jakości
• problemy występują przez co najmniej trzy dni w tygodniu przez miesiąc
• pacjent martwi się bezsennością, wyrażając obawę co do jej skutków
• bezsenność zakłóca funkcjonowanie społeczne lub zawodowe.
Specyficzne badania przeprowadzane są jedynie w wyjątkowych przypadkach.
Leczenie bezsenności zawsze powinno rozpoczynać się od metod pozalekowych. Poniżej zamieszczono kilka porad dotyczących postępowania w przypadku zaburzeń snu.
Czego należy unikać
• Drzemek w ciągu dnia. Popołudniowe drzemki powodują rozerwanie snu i źle wpływają na jego jakość w ciągu nocy. Tylko osoby starsze mogą sobie pozwolić na popołudniową drzemkę dłuższą niż kwadrans.
• Środków pobudzających pod koniec dnia takich jak kawa, herbata, napoje zawierające kofeinę, tytoń. Kawa czy herbata wypijana przez południem nie zakłóca snu.
• Obfitych kolacji. Ostatni duży posiłek powinien być spożyty przed godziną 17. Należy unikać dużej ilości tłuszczu i alkoholu.
• Aktywności fizycznej lub intensywnego wysiłku umysłowego w czasie trzech godzin przed spoczynkiem. Wzmożona aktywność fizyczna podnosi temperaturę ciała, co zwiększa metabolizm organizmu. Wysiłek intelektualny powoduje pobudzenie psychiczne.
• Gorących kąpieli i pryszniców tuż przed snem. Podniesienie temperatury organizmu opóźnia zaśnięcie. Zaleca się używanie letnich kąpieli.
• Oglądania telewizji, czytania, jedzenia lub dyskutowania w łóżku. Celem jest oddzielenie łóżka od wszystkich czynności nie związanych ze snem.
Co trzeba robić
• Być aktywnym fizycznie w ciągu dnia. Wysiłek fizyczny podczas dnia pomaga zasnąć wieczorem.
• W dzień przebywać jak najdłużej poza domem. Światło dzienne działa jak regulator snu. Długie przebywania na świeżym powietrzu ułatwia zasypianie.
• Jeść lekki posiłek dwie godziny przez udaniem się na spoczynek. Ważne jest aby jedzenie zostało strawione przed snem.
• Zrelaksować się przed zaśnięciem. Należy ustanowić własny rytuał snu – relaksujące wnętrze, wygodne łóżko, warunki zapewniające odprężenie.
• Spać we właściwej temperaturze. Nieodpowiednia temperatura (najczęściej zbyt wysoka) opóźnia moment zaśnięcia, zwiększa liczbę wybudzeń w ciągu nocy, skraca sen głęboki.
• Kłaść się spać i wstawać o stałej porze. Pozwala to uniknąć zakłóceń w rytmie snu i czuwania i zachować planowe godziny zasypiania.
Bardzo ważne jest aby kłaść się do łóżka tylko wtedy, kiedy odczuwa się senność. Jeśli sen nie nadchodzi w ciągu 10–15 minut, należy wstać i udać się do innego pomieszczenia i powrócić do łóżka kiedy ponownie pojawi się senność.
Obawa przed bezsennością często skłania pacjentów do stosowania leków uspokajających. Należy podkreślić, że poza wyjątkami (bezsenność w przebiegu kłopotów natury psychicznej), należy unikać leków uspokajających, które mogą dawać uzależnienie, zaś długotrwale stosowane nasilają zaburzenia snu. W celu łagodzenia napięcia i obaw przed zasypianiem zaleca się raczej stosowanie łagodnych preparatów tonizujących o charakterze ziołowym. Pomocne są także oddziaływania o charakterze psychoterapeutycznym. W przypadku bezsenności przygodnej preferuje się nowoczesne leki nasenne pozbawione właściwości uzależniających.
Ciężka, przewlekła bezsenność winna być leczona przez wykwalifikowanego lekarza.